سرای تاریخ : بزرگ ترین مرکز علمی و پزشکی جهان در دوران باستان، شهر جندی شاپور بود که امروزه به یکی از جاهای دیدنی استان خوزستان تبدیل شده است. در ادامه سعی داریم تا به معرفی جندی شاپور که از بقایای حکومت ساسانی می باشد بپردازیم.
موقعیت جغرافیایی جندی شاپور
یکی از مکان های دیدنی شهر دزفول، جندی شاپور می باشد که در استان خوزستان، در نزدیکی رود کارون و در محل روستای شاه آباد، واقع شده است. در زمان صفویان و به دستور فتحعلی خان که در آن زمان حاکم خوزستان بود روستایی به نام شاه آباد بر ویرانه های جندی شاپور بنا شد.
همچنین شهر های امروزی مانند شوش، قسمت شرقی آن، دزفول، قسمت جنوب شرقی و شوشتر، قسمت شمال غربی، در آن زمان منطقه مسکونی به نام نیلاب یا براساس زبان خوزی، نیلاط بود.
ساخت جندی شاپور
یکی از مهم ترین شهرهای دوره ی ساسانی، جندی شاپور بود که به دستور شاپور یکم پادشاه حکومت ساسانی، در قرن سوم میلادی احداث شد شهر جندی‌شاپور که با نام گندی شاپور نیز شناخته می‌شود، با دیوارهای محکم حفاظتی در اطراف و نزدیکی به کشورهای مهم آن زمان، از حیث جغرافیایی یکی از مهم‌ترین شهرهای دوره‌ی ساسانی بود.
این شهر به دستور شاپور یکم، پادشاه قدرتمند ساسانی در قرن سوم میلادی بنا شد. در اواخر سال ۲۵۹ میلادی، شاپور یکم، در نبردی به نام ادسا (در ناحیه‌ای در جنوب ترکیه فعلی)، موفق شد بر لشکر رومیان به فرماندهی والریانوس، امپراتور روم، غلبه کند. در این نبرد به شهر انطاکیه، یکی از شهرهای مهم امپراتوری روم در آن زمان، خسارات فراوانی وارد شد و والریانوس به همراه سربازان بسیاری به اسارت ایرانیان درآمدند.
پس از موفقیت در این نبرد، شاپور یکم که زیبایی‌های شهر انطاکیه مورد توجه‌اش قرار گرفته بود، تصمیم به ساخت شهری همانند آن در ایران گرفت. وی در این راه از اسرای رومی بهره جست که بر معماری رومی تسلط داشتند. برای احداث شهر، منطقه‌ای را انتخاب کرد که محل جمع‌آوری لشکریان شاپور (نیلاط) بود. سپس شهری بر اساس سبک معماری هیپوداموس (دانشمند یونانی قرن ۵ قبل از میلاد) را در آن محل ساخت.
باستانی ترین دانشگاه خاورمیانه
احداث دانشگاه جندی شاپور هم زمان با احداث شهر ، یکی از ویژگی های منحصر به فرد جندی شاپور بود. این دانشگاه که توسط شاپور یکم احداث شد، یکی از باستانی ترین دانشگاه خاورمیانه به شمار می آید که قدمت آن به بش از ۱۷ سده باز می گردد.
به دستور پادشاه، عالمان رشته های گوناگون، بخصوص طبیبان را به این شهر آوردند و همچنین تعداد زیادی از کتاب های یونانی را به زبان پهلوی ترجمه کردند. اقداماتی که پادشاه برای توسعه این دانشگاه انجام داد، باعث شد تا کتابخانه این دانشگاه ، بهترین مرکز تحقیقاتی در زمان خود به شمار برود.
رشد و توسعه جندی شاپور
شاپور یکم، پادشاه آن زمان حکومت ساسانی، توجه ویژه ای به شهر جندی شاپور نشان داد، به طوری که این شهر در کمتر از ۱۰ سال به منطقه ویژه تجاری و اقتصادی تبدیل شد. در بیرون از شهر، مزارع نیشکر، گندم و جو را ایجاد کردند و سطح زیر کشت این محصولات را به‌حدی گسترش دادند که بازرگانان، محصول تولیدی این مزارع را به سراسر ایران ارسال می‌کردند.
از نظر تجاری، شهر جندی شاپور رونق پیدا کرده بود، به طوری که طولی نکشید، کارگران، سرمایه گذاران و اقشار مختلف مردم به این شهر مهاجرت کردند. با مهاجرت مردم، جمعیت جندی شاپور افزایش یافت.
اقدامات خسرو انوشیروان
در زمان فرمانروایی خسرو انوشیروان دادگر، شهر جندی شاپور رونق زیادی پیدا کرد، چرا که در آن زمان بیمارستانی در شهر تأسیس شد، دانشکده پزشکی رشد و توسعه فراوانی یافت و به دستور انوشیروان از هندوستان و یونان پزشکانی را استخدام کردند تا به معالجه ی بیماران بپردازند.
گسترش کار ترجمه آثار علمی و ادبی به زبان پهلوی، از دیگر اقدامات انوشیروان بود. همچنین در زمان او کتاب های بسیاری از زبان های هندی، یونانی و سریانی به زبان پهلوی ترجمه کردند
البته عواملی از جمله حوادث تاریخی، بر رشد و توسعه جندی شاپور تأثیر گذاشته است. به طور مثال ششمین امپراتور روم شرقی در سال ۴۸۹ میلادی، مرکز دینی و پزشکی نسطوریان را توسط پاپ در شهر ادسا را تعطیل کرد و این موضوع باعث شد تا پزشکان نسطوری به جندی شاپور بیایند.
همچنین در سال ۵۲۹ میلادی فرهنگستان آتن به دلیل سخت گیری های نینانوس بر نو افلاطونیان، بسته شد و این موضوع باعث شد تا هفت حکیم نو افلاطونی به جندی شاپور بیایند.
بخشی از رویدادهای مهم جندی شاپور
جندی شاپور توسط رومیان در زمان حکومت شاپور دوم در قرن چهارم میلادی محاصره شد و قسمتی از آن را تخریب کردند. بدین منظور شاپور دوم هنگامی که بر رومیان غلبه کرد، قیصر روم را اسیر و او را وارد کرد که برای تعمیر حصار شهر، از کشور خود خاک بیاورد و برای جبران خسارتی که به نخل های این شهر وارد کرده بود باید درخت زیتون را به ازای هر درخت نخل می کاشت.
• انوشکزاد، فرزند انوشیروان که مادرش مسیحی بود بر علیه پدرش قیام کرد و به همین منظور سپاهی از مسیحیان را تشکیل داد و بر علیه پدرش به پا خواست، اما توسط انوشیروان شکست خورد.
• از دیگر رویدادهای تاریخی می توان به ورود اسلام به این شهر اشاره کرد. این رویداد بدون هیچ گونه جنگ و خونریزی انجام شد و از مهم ترین وقایع دوران ساسانی به شمار می رفت در سال ۱۸ هجری قمری، سپاه بصره خوزستان را تصرف کرد و شهر جندی شاپور را محاصره کردند، اما مردم آن منطقه مقاومت کردند و به سپاه بصره اجازه ورود ندادند.
در این میان یکی از اسرای ایرانی، امان‌نامه‌ای تهیه کرد، آن را به تیر بست و به داخل شهر پرتاب کرد. اهالی شهر گمان نمی کردند که این نامه از سوی اعراب می باشد و به همین دلیل دروازه شهر را باز کردند. به زعم اینکه این امان‌نامه از سوی اعراب است، دروازه‌ها را باز کردند.
سپاه اعراب بعد از اینکه وارد شهر شدند و پس از کسب تکلیف از عمر بن خطاب، خلیفه آن زمان، به این امان‌نامه احترام گذاشتند و مردم جندی‌شاپور هم پرداخت جزیه را پذیرفتند و به این ترتیب اسلام بدون جنگ و خونریزی وارد جندی‌شاپور شد.
انحطاط شهر جندی شاپور
تا اوایل دوران خلافت عباسی جندی شاپور موقعیت خود را از هر نظر حفظ کرد. در شهر جندی شاپور پزشکان و دانشمندان نسطوری از خاندان بختیشوع زندگی می کردند. در آن زمان هارون الرشید به یکی از افراد خاندان بختیشوع دستور داد که در بغداد بیمارستانی شبیه به بیمارستان جندی شاپور تأسیس کند. این موضوع باعث شد تا به مرور زمان پزشکان و امکانات دانشگاه و بیمارستان جندی شاپور به بغداد منتقل گردد.
با انتقال یافتن خدمات و پزشکان به بیمارستان بغداد در زمان خلافت عباسی، باعث رشد و توسعه شهر بغداد شد و در همان زمان بر اهمیت و رونق جندی شاپور کاسته شد. زوال جندی شاپور در واقع از قرن چهارم هجری شروع شد.
نظرات دیگران درباره جندی شاپور
در نخستین کتاب جغرافیا که حدود العالم نام دارد و به زبان فارسی تألیف شده است، درباره جندی شاپور نوشته شده است که شهری آباد و دارای نعمت های فراوان می باشد.
نظر مقدسی، جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری قمری، این است که جندی شاپور سلطان و مرکز خوزستان است و اهالی آن را اهل تسنن اعلام می کند و در نظرات خود بیان می کند که این شهر کارگاه های بافندگی و ریسندگی بسیاری داشته و در آن جا شکر فراوانی تولید می شد، و به خراسان صادر می کردند.
