یاقوت حموی( ۶۲۶-۵۷۴ قمری) برده‌ای رومی بود که در جامعه‌ی اسلامی خواندن و نوشتن را فراگرفت و سپس با کمک کتاب‌های گردآوری شده در کتابخانه‌ی بزرگ مرو به نگارش کتاب‌هایی در جغرافیا و تاریخ پرداخت. به هنگام یورش مغولان به ناچار از خراسان گریخت و به سوریه رفت و در کاروانسرایی در نزدیکی حلب درگذشت. او را تاریخ‌نگاری موثق و از پیشوایان دانش جغرافی، لغت‌دان و ادیب و شاعر و نثرنویس ماهر و عالمی آگاه در تقویم بلدان خوانده‌اند. مهمترین اثر او کتاب معجم البلدان در شناسایی شهرها و دهکده‌ها در هر سرزمین و گفتگو از جایگاه‌های ویران و آباد و دیگر بحث‌های جغرافیایی است.
نگارش و انگیزه
یاقوت حموی نگارش این کتاب را در سال ۶۱۵ قمری در مرو شروع کرد و آن را در سال ۶۲۱ هجری قمری در حلب به پایان رساند. انگیزه یاقوت حموی از نگارش این کتاب، به مباحثه‌ای بازمی‌گردد که در سال ۶۱۵ هجری در یکی از مجالس علمی در مرو بر سر تلفظ حباشه ( که نام یکی از بازارهای عرب در دوران جاهیلت است ) در می گیرد . یاقوت حموی تلفظ صحیح آن را حٌباشه و فردی مدعی دیگر آن را حَباشه می دانست . یاقوت برای اثبات حقانیت خود، کتابخانه مرو را جستجو می‌کند و به سختی می‌تواند مدارکی در این زمینه پیدا کند و به همین جهت به صرافت می‌افتد که نام و مشخصات و تلفظ همه مکان‌ها را در یک کتاب جمع‌آوری کند تا کار دانشمندان سهل‌تر شود
موضوع کتاب
این کتاب شامل مهمترین مصادر جغرافی در فرهنگ اسلامی است بیش از ۱۵۰۳۸ موضوع جغرافیای پیرامون شهرهای عالم در آن مطرح شده است که از جانب غرب ، اندلس و از جانب شرق ، چین را شامل می شود . معلومات و اطلاعات این کتاب منحصر به جغرافیا نیست بلکه یک دایرة المعارف روش مند است که به موضوعات تاریخ، علم انساب، لغت، ادب، آداب و رسوم و تراجم هم پرداخته است
ساختار و روش تالیف کتاب
معجم البلدان دارای یک پیشگفتار و یک بخش اصلی است.
پیشگفتار، خود از پنج باب تشکیل شده‌است و نویسنده در مورد فواید شناخت هیئت‌های آسمانی، (صورت های فلکی یا پیکر آسمانی ) ، جغرافیا و انگیزه های خود را از تدوین کتاب ارشاره می کند این پنج باب عبارتند از :
باب نخست از نظریات مختلف درباره شکل زمین بر اساس جغرافیاى ریاضى که ماهیت آن را مى شناسیم سخن دارد و خود او زمین را به شکل کره مى داند که فلک چون مغناطیس از هر طرف آن را مى کشد
باب دوم از نظام تقسیم اقالیم گفتگو دارد و ضمناً بروج دوازده‌گانه و بلاد متعلق بدان و راه‌هاى عملى براى تعیین قبله هر شهر نیز یاد می کند .
باب سوم در تفسیر اصطلاحات جغرافیایى است که از برید، فرسخ، میل و عنوان ناحیه ها چون اقلیم، کوره، ولایت، استان، رستاق، طسوج، جند، آباد، سکه، و مصر گفتگو مى کند، آنگاه اصطلاحات جغرافیایى نجومى را چون طول، عرض، درجه و دقیقه و اصطلاحات مخصوص خراج و درآمد زمین را چون صلح ، سلم ، عنوة ، خراج ، فی ، غنیمت ، صدقه ، خمس و اقطاع شرح می دهد.
باب چهارم فهرست بلادى است که مسلمانان گشوده اند به ترتیب خراجى که از هر یک وصول مى شود
باب پنجم بحثى مقدماتى است در اخبار بلاد و مردم نواحى مختلف و طبقه بندى ممالک از لحاظ منزلت و اهمیت که بابل به مقام اوّل است سپس هند، آنگاه چین بعد ترک بعد روم
از پس این باب‌هاى مقدمه وار که پنجاه صفحه کتاب را مى گیرد فرهنگ به معناى دقیق آغاز مى شود. نام مکان‌ها مانند فرهنگ‌هاى سابق به ترتیب ابجدى آمده ولى فراموش نباید کرد که ترتیب کلمات وابسته به یک حرف گاه به خلاف سابق است. پس از نام، توضیحاتى مفصل درباره تلفظ آن با ذکر اختلاف قرائت‌ها هست. غالبا یاقوت به توضیح منشأ و اصل کلمه مى پردازد و به عادت لغت شناسان عرب مى خواهد کلمه را از مایه لغات عربى درآورد. جز در موارد استثنایى از اندیشه عربى نبودن آن غافل است و بحث لغوى معمولاً با شواهدى از شاعران عرب که مى توان در کار تلفظ درست بر آنها تکیه کرد همراه است و گاه مقیاس تلفظ کلمه به کمک بحر و قافیه شعر مشخص مى شود پس از آن طول و عرض مکان و برج مخصوص آن معین مى شود
به دنبال آن ، قسمت تاریخی است که از اصل محل جغرافیای و کیفیت پیدایش سکنه و نقش تاریخی آن بحث می کند و غالبا اخبار و داستان های متعلق بدان را نیز همراه دارد . اگر نام محل در قران آمده شاهد آن نقل می شود .اگر مسلمانان آن را گشوده اند ، تاریخ فتح گفته می شود و تقریبا همیشه از دانشوران محل بخصوص فقها و اهل حدیث و نام استادان و شاگردان سخن می رود .
به علاوه در بعضى از موارد یاقوت از جاها و شهرهایى که دیده گزارشى دقیق دارد. از بناهاى مختلف، قلعه ها، بندرها و عادات و اخلاق قبایل و اقوام به تفصیل سخن مى کند و از عجایب بلاد دور غافل نمى ماند. ضمن سخن حکایات جالب و نکته ها و لطیفه ها و اشعار منتخب و گهگاه قطعات یا رسائل کامل از مؤلفان سابق نقل مى شود و یک مقاله مستقل ده و پانزده صفحه اى به وجود مى آید
البته همه کلمات فرهنگ چنین مفصل نیست. قسمت لغوى همیشه هست ولى به هنگام سخن از محلى گمنام یا نامعروف طبعا قسمت تاریخى وجود ندارد. در این موارد قسمت نجومى نیز نیست و مشخصات و محل به تقریب معین مى شود و گاه توضیح کلى کلمه با یک سطر بسر مى رود
بخش اصلی معجم البلدان، فهرستی است از اسامی نقاط جغرافیایی مانند کشورها، شهرها، کوه‌ها و غیره. این اسامی به ترتیب حروف الفبا مرتب شده اند و نویسنده پس از بیان نام آن نقطه ، اطلاعات مختلف دیگری را مانند ویژگی های محلی ، طول و عرض جغرافیای ، فاصله آن را تا جایگاه مشهور تر ، محصولات کشاورزی و صنعتی، آثار باستانی ، افراد سرشناس و حکایت های مربوط به آنان ، رویدادهای تاریخی مربوط به آن محل ، آداب و رسوم محلی و سایر اطلاعاتی از این دست را بیان می کند .
منابع کتاب
استفاده یاقوت حموی از منابع دارای سه ویژگی است: امانتداری، به‌کارگیری درست منابع و دیدگاه صحیح او نسبت به منابع. یاقوت در نقل قول‌ها نام و نام پدر و در برخی از مواقع لقب و کنیهٔ فرد را ذکر کرده است . در نقل قول از منابع، آغاز و پایان کلام را مشخص کرده‌است و در بسیاری از موارد، نقل قول‌های حموی با اصل منبع مطابقت کامل دارد. او همچنین شناخت دقیقی از منابع مورد استفاده‌اش داشت و هر منبع را در موضوع خاصی قابل استناد دانسته و از آن در جای درست خود استفاده کرده‌است.
مرجع های یاقوت حموی در معجم البلدان براساس موضوع استناد
| موضوع |
مرجع |
| جغرافیای توصیفی |
خوارزمی، ابوریحان بیرونی |
| سرزمین‌های شرقی و فرارود |
یعقوبی، اصطخری، ابن فقیه، مقدسی |
| سرزمین‌های غربی |
مقدسی، ابن حوقل |
| اندلس |
ابن بشکوال |
| عربستان |
کلبی، زمخشری، اسمعی |
| یمن |
ابن فقیه |
| بلغارستان و روسیه |
ابن فضلان |
| چین |
ابودلف |
| فتوحات |
بلاذری |
| نوادر |
ابوزیاد |
| اخبار دیرها |
شابشتی |
| مستندسازی واژگان |
ابن اعرابی، ازهری، ثعلب |
یاقوت در بسیاری از موارد پس از نقل یک یا چند گزارش از مرجع‌های مختلف، نظر خودش را نیز در تصحیح گزارش‌ها، رد یا تأیید آنها یا انتخاب بهترین گزارش بیان می‌کند.
تنوع در مطالب یاقوت
مطالب یاقوت فوق العاده متنوع است و مانند نمایندگان مکتب کلاسیک در عالم اسلام محصور نمانده و نیز مانند نمایندگان مکتب لغوی برای مواضع جزیرة العرب اهمیت استثنای قائل نشده و به جهان اسلام و شرق دور به یک شکل توجه کرده و این قضیه درباره اروپای شرقی و شمالی نیز صادق است . البته مشرق را بهتر از مغرب می شناسد .
ویژگی های معجم البلدان نسبت به دیگر آثار آن زمان
معجم البلدان در واقع یک دایرة المعارف بزرگ مکان ها در قرن ششم و هفتم هجری قمری است که یاقوت با مسافرت های متعدد به سرزمین های متعدد و مطالعات بسیار گرد آورده و به ترتیب حروف الفبا آن را تنظیم نموده است . این اثر به واسطه دارا بودن چند ویژگی از سایر آثار زمان خویش متمایز است
۱-در اکثر موضوعات ، منابع مطالب چه به صورت نقل قول از اشخاص و بزرگان و چه بهره گیری از منابع قدما در متن ذکر شده است .
۲-در مبحث وجه تسمیه مکان های جغرافیای از نظر لغت شناسی ، جنبه های مختلف آن مورد بحث واقع شده است .
۳- باوجود آنکه اثر فوق در واقع دایرة المعارف مکان هاست اما از نظر بیان اعلام تاریخی و به ویژه ذکر اعلام بزرگان دینی ، صحابه و محدثین ارزش و اهمیت ویژه دارد.
۴-در بیان ویژگی های جغرافیای طبیعی و تاریخی مکان های مختلف ، جنبه های اجتماعی ، اقتصادی و حتی مردم شناسی مکان ها مورد اشاره قرار گرفته است .
چاپ به زبان فارسی توسط دکتر علینقی منزوی
این اثر ارزشمند با وجود چاپ های مکرر در برخی از کشورها به زبان عربی ، متاسفانه تا کنون به زبان فارسی ترجمه و منتشر نشده بود . در سال های اخیر استاد دکتر علینقی منزوی ترجمه این اثر را به وجه احسن به انجام رسانیده است .مترجم محترم ، ترجمه کتاب معجم را از چاپ وستفلد انجام داده است که معتقد است کهن ترین و درست ترین چاپ معجم البدان است .
در ابتداى مجلد اول، مقدمه ارزشمندى ديده مى‌شود كه در ۳۱ شماره تنظيم شده است. در ابتداى اين مقدمه زندگى‌نامه، سفرها، اساتيد و آثار ياقوت ذكر شده است. پس از آن به شيوه تأليف كتاب مهم «معجم البلدان» به‌تفصيل پرداخته شده است. منزوى در بخش آخر مقدمه به انگيزه خود از ترجمه اين اثر اشاره كرده است. او با ذكر انتشار الذريعة، طبقات اعلام شيعه و مانند آن مى‌نويسد: «مجموع اين كارها به من نشان داد كه نود درصد كتاب‌هاى يادشده، از مؤلفان ايرانى است و به زبان عربى كه زبان علمى آن روزگار بود، نگاشته‌اند… ازاين‌روى بر آن شدم تا آنجا كه توان دارم، متن‌هاى علمى اصيل تاريخ و جغرافيا را به زبان فارسى برگردانم، تا اين بار سنگين از دوش دانشگاهيان آينده كاسته شود.
مترجم كار ترجمه كتاب را از روى كهن‌ترين و درست‌ترين چاپ معجم البلدان، چاپ وستنفلد، به انجام رسانده است. وى در ادامه به برخى نقايص اين كتاب اشاره مى‌كند. وستنفلد درباره اشعار كتاب تحقيق كرده، نسخه‌بدل و جاى تكرار شعرها را نشان داده است، تا كمكى به فهم معنى دشوار آنها شود. منزوى مقدارى از آنها را در پانوشت‌هاى جلد يكم آورده است
اما درباره شيوه او در ترجمه كتاب براى تعيين صداى حروف به پيروى از استادش دهخدا، هر حرف بى‌صدا را در ميان دو قلاب [] نهاده است و مطلب را تا حدّ امكان كلمه به كلمه ترجمه نموده است. اشعارى را كه ياقوت به گواه آورده، عيناً در متن نهاده و برخى را كامل در پاورقى ترجمه كرده است؛ اما در خصوص بعضى ديگر مضمون آنها را، تا اندازه‌اى كه بتواند پيوند جغرافيايى شناسه را با خواست مؤلف معجم نشان دهد، در پانوشت آورده و با اين استدلال از ترجمه كامل شعر مى‌گذرد: «ترجمه آنها گاهى يك‌سر ناممكن است و گاهى داراى چندين احتمال بى‌ارزش نحو و صرف عربى است، كه پرداختن به آنها، جز ضايع كردن وقت و بيرون راندن كتاب از موضوع جغرافيا هيچ سود ندارد.
منابع
۱-مقاله معجم البلدان (تألیف یاقوت حموی و ترجمه ی علینقی منزوی )
۲-دانشنامه اسلامی
۳-ویکی نور
۴-ویکی پدیا
۵-جزیره دانش
۶-ویکی فقه
گردآوري : سراي تاريخ
