امپراطوری بیزانس به امپراطوری روم شرقی اطلاق می شود که از اواخر امپراطوری روم باستان در مدیترانه مرکزی و شرقی و منطقه بالکان تأسیس شد و تا قرن پانزدهم میلادی برقرار بود .در محدوده این دوره طولانی ،یعنی از زمان شکل گیری سیاسی روم شرقی با تمرکز بر تقسیمات فرهنگی بین شرق (یونان)و غرب (لاتین) تا سقوط امپراتوری به دست سلطان محمد دوم (فاتح) ، در سال ۱۴۵۳ میلادی ، تغییرات و تحولات اساسی زیادی رخ داد،اما ساختار های بنیادی تغییری نکرد و به همان شکل باقی ماند.بیزانس را می توان عنوان مناسبی برای ادامه امپراتوری روم غربی تلقی کرد، زیرا بیزانسیها خودشان را رومی می دانستند و خود را وارث روم قلمداد می کردند. الگوی آنها در حکومت امپراتوران روم بود و در صدد تجدد عظمت روم قدیم بودند، هر چند به این کار موفق نشدند(هالدن،۱۹۹۱).توسعه و پیشرفت بیزانس از قرن چهارم شروع شد .در جواب سئوال مورخان،که در چه زمانی امپراتوری روم به بیزانس تغییر یافت، باید گفت که امپراتوری روم به امپراتوری دیگری تغییر نیافت،اما تعدادی از خصوصیات و جلوه های اختصاصی بیزانس ، پس از اینکه قسطنطنیه تأسیس شد، نمودار گشت.این تغییرات بیشتر از آغاز قرن هشتم در دوره سلطنت لئو ظاهر می شود.
به هر حال،کارکرد اصلی امپراتوری روم شرقی در سراسر قرون وسطی این بود که همچون سدی دفاعی برای اروپا و برای تمدنی که یونان آن را بوجود آورده و روم وارث و توسعه دهنده آن بود ، در برابر هجوم اقوام مختلف ایستادگی کند.از زمان ظهور قدرت ساسانیان در قرن سوم،آسیا برای از سرگیری نقشی که در زمان هخامنشیان داشت تلاشهای کرد که گاه موفقیتهای گذرا به دنبال داشت .در پی این تلاشها،سرانجام،ساسانیان موفق شدند که به کرانه های مدیترانه و بوسفر دست یابند.در این موقعیت ،این بیزانس بود که در برابر ایرانیان مقاومت کرد و مانع پیشروی آنها شد.اعراب مسلمان حریف نیرومندی در برایر بیزلنس به شمار می رفتتند و بارها با بیزانسیها جنگیدند و هر چند که نتوانستد قسطنطنیه پایتخت آنها را متصرف شوند، اراضی زیادی از امپراتوری روم شرقی را در اختیار گرفتند.امپراتوران بیزانس،گرچه نتوانستند مانع پیشروی اعراب به داخل اروپا شوند،نگذاشتند که مسلمانان، و از آن جمله مسلمانان مصر و سوریه،تمام اروپا را به تصرف خود در اوردند و راه تسلط سلجوقیان بر اروپای غربی را نیز بستند.
امپراتوری بیزانس سه وظیفه اساسی را در مدت حیات خئد به خوبی انجام داد(هاسی،۱۹۹۶،جلد چهارم):
۱- امپراتوری روم پایه های تمدن غرب را بنا نهاد و امپراتوری بیزانس در حفظ و تدادم آن کوشید.
۲- با ارسال کالاهای ساخت خود و محصولات شرقی به ایتالیا،فرانسه و آلمان باعث رونق و رشد صنعت بیزانس شد.ساخت منسوجات گلدوزی شده و طلاکاریها (جواهرات) در غرب به نام آنها ثبت شده است.
۳- ادبیات کلاسیک یونان قدیم را که از طرف فرهنگهای دیگر در محاصره و نفوذ قرار گرفته بود،حفظ و نگهداری کرد.ادبیات کلاسیک یونان را مردم می خواندند و کتاب های مربوط به آن در قرن چهاردهم و پانزدهم به ایتالیا منتقل شد و از روی آنها نسخه برداری صورت گرفت.
علت آن بود که در قرون وسطی در غرب طبقات ثروتمند بی سواد بودند و به علوم و فرهنگ و هنر اعتنایی نداشتند.بدین ترتیب ، قرون وسطی (۵۰۰-۱۵۰۰ میلادی ) با شروع دوره ای که آن را قرون تاریک می نامند(۵۰۰-۱۰۰۰ میلادی) آغاز شد.در حالی که در میان ثروتمندان بیزانس تعلیم و سواد قاعده بود و تعلیم نه فقط صرف خواندن،نوشتن،ریاضیات، بلکه شامل بررسی و مطالعه گرامر یونانی و خواندن آثار نویسندگان کلاسیک نیز می شود.سنت قدیم آموزش یونانی هرگز از بین نرفت. در محافل درباری قسطنطنیه همیشه نقل قولهایی را از هومر از حفظ می گفتند.در بیزانس ، هر دختر وپسری که از والدینش از عهده پرداخت مخارج تحصیلی او بر می آمدند،می توانست از مزایای تعلیم و تربیت بهره مند شود.دولت بیزانس در زمان ساسانیان تاسیس شد و وارث متصرفات آسیای روم شد.زمانی این دولت وارث کشمکشهای طولانی ایران و روم شد که بر دامنه آن افزوده شده بود.زیرا جنگهای ایران و روم ،که قبلا بر سر مسائل اراضی بود،از این پس جنبه مذهبی نیز پیدا کرد.دلیل آن حمایت دولت بیزانس از مسیحیان ایران بود که در برابر دین زرتشتی ،یعنی دین رسمی ساسانیان،روز به روز بر تعداد آنها افزوده می شد.
بن مایه : تاریخ بیزانس از دکتر محمد امیر شیخ نوری
گردآوری و نگارش : سرای تاریخ
