سرای تاریخ : ایل ارکوازی از ایلات بزرگ ایرانی می باشد.این ایل کرد تبار بوده و مرکز این ایل استان ایلام می باشد و زبان گفتاری مردم ایل ایل کردی ارکوازی است.
ارکوازی یکی از ایل های عشایری مهم استان ایلام
ایل هزاره (ارکوازی و بُولی) اتحادیه ایلی بزرگ در غرب ایران می باشد که به زبان کردی جنوبی با گویش ایلامی با لهجه کردی ارکوازی تکلم میکنند. در دانشنامه ایرانیکا، ایل ارکوازی را به همراه بقیه ایلات استان ایلام در قسمت ایلات کُرد آورده‌است. همچنین دانشنامه ایرانیکا از ایل ارکوازی به عنوان یکی از ایلات و قبایل اصلی استان ایلام یاد کرده است. ارکوازی یکی از ایل های عشایری مهم استان ایلام است. زبان مردم ایل ارکوازی، زبان کُردی میباشد،البته در برخی از طوایف عراقی آن به صورت اقلیت به عربی و ترکی تکلم دارند. ایل ارکوازی جزو ایلات کرد ایران است. این ایل در جنگ ایران و عثمانی در دوره پادشاهی کریم خان زند و در جنگ های صد ساله در ترکیه و همچنین جنگ ایران و عراق با ساماندهی ۶۰۰ نیرو به فرماندهی جوز علی نجفی حضور داشته است. ایل ارکوازی در اوایل سلسله پهلوی(۱۳۰۸) یکی از ایلات و طوایف شورشی پشتکوه ایلام بوده است. مردم این ایل اکثریت شیعه اثنا عشری و اقلیت در جنوب کرمانشاه یارسان میباشند. مردم عادی و عشایر ایل هزاره بیشتر به دامداری و کشاورزی اشتغال دارند بزرگان و تشمالان آنها در دوران زندیه و قاجار در پشتکوه جزو شورای پنج نفره پشتکوه و جزو سه ایل قدرتمند در پشتکوه هستند و عالیجاه سر تشمال میر مظفر ارکوازی ریاست کل ایل ارکوازی در زمان حکومت صفویه و افشاریه (۱۰۷۶-۱۰۳۴ ه ق ) بوده و همچنین بزرگ مناطق شمالی پشتکوه بوده است. نوه او سرتشمال میر مظفر دوم در دوره زندیه(۱۱۳۴-۱۱۸۰ه ق)رییس ایل هزاره بوده و دیگر تشمالان و بزرگان ارکوازی نظیر عالیجاه توشمال میر فرامرز ارکوازی ریاست کل ایل ارکوازی، طاویله ،حجی حاجی، و در دوره قاجار و پهلوی هستند و بعد از انقلاب هم حاج حسین کاردوست وحاج الهی رستمی تشمالی این ایل بزرگ را بر عهده داشته اند امروزه هم تشمال و بزرگ ایل تشمال حاج ابراهیم مظفری میباشد. واین ایل در آوازهای محلی نظیر هوره صاحب سبک میباشند و سبک آنها به ارکوازی چر مشهور است. جعفر خیتال در کتاب (مجموعه آرا) خودش به مطلح بودن وصلح طلبی،جنگاوری،رشادت، مهمان نوازی، اهل هنر و شعر و عرفان، اهل هوره و دارای مقام و سبک‌های خاص مانند (ئه‌رکه‌وازی چڕ)و (بازی چر)، اهل پایکوبی و جشن‌های باستانی و سنتی و … اشاره می کند. گروته در سفر نامه خود درباره مردم ارکوازی مینویسد:«آنها از عشایر غرب ایران هستند و زمستان به گرمسیر رفته در اطراف شهر مندلی چادر میزنند. این ایل مانند دیگر ایلات استان ایلام روی روابط خونخواهی واتحاد ایلی حساس و متعهد هستند. مردم ایل ارکوازی پیوند های خاص خودشان را دارند و همین سبب قوام طوایف ایل ایل شده است و طوایف آن از نظر تبارشناسی مانند ایل هستند. همچنین ایل ارکوازی جزو ایلات فیلی پشتکوه بوده است جز قبایل کرد در ایران است.از بزرگترین ایل های فیلی است و از جمله ایلاتی است که هنوز در خود عشایر نشینی و چادر نشینی را دارد.(بیشتر بخوانید :ایل ملکشاهی سرحدداران ایران زمین)
از مشاهیر بزرگ این ایل میتوان به غلامرضاخان ارکوازی (برجسته‌ترین شاعر و عارف ایلامی) و شاکه بولی (دومین شاعر بزرگ ایلامی) اشاره کرد که نام و آوازهٔ آنها در تمام مناطق کردنشین نام آشناست.همچنین رابطه نزدیک و دوستی بسیاری بین طوایف عراق نشین و ایران نشین ایل ارکوازی به سبب همریشگی و هم تباری آنها برقرار است.
نظام ایلی ارکوازی
نظام ایلی در ایل ارکوازی: رییس کل ایل با لقب سر تشمال یا عالیجاه تشمال نامیده شده و ریس ناحیه و چند طایفه را تشمال و رییس طایفه را کدخدا و رییس تیره را ریش سفید و رییس خانواده را پیاگ(مرد) اطلاق میشود. بزرگترین دسته را طایفه دانسته و هر طایفه از چند تیره تشکیل شده و هر تیره از چند بِنه مال(تُخماره)تشکیل شده و هر بنه مال از یک یا چند خانوار متشکل شده است. ایل»»ناحیه»»طایفه»»تیره»»بنه مال»»خانوار سر تشمال»»تشمال»»کدخدا»»ریش سفید»»پیاگ
پراکندگی و جمعیت
ایل هزاره (ارکوازی و بولی) پرجمعیت ترین ایل استان ایلام است که در شهرستان چوار و شهر ایلام یکجانشین شده‌اند. همچنین علاوه بر ایران (ایلام، کرمانشاه، کردستان و لرستان) در کردستان عراق و کردستان ترکیه نیز حضور دارند. تمرکز ایل ارکوازی در استان ایلام، اسلام‌آباد کرمانشاه، خانقین، مندلی است و مرکز آن چوار میباشد و از تیره‌های متعدد تشکیل شده‌است که تیره بی بزرگترین آن ها است. همچنین دسته‌ای از ارکوازی‌ها در نورآباد لرستان ساکن هستند. آنها به زبان لکی صحبت میکنند و به چواری‌ها معروف هستند. از سایر شهر هایی که ارکوازی ها در آن سکونت دارند میتوان به نفت‌شهر، لازقی، ایذه، نورآباد، سومار، نیشابور، بدره، زرباطیه، خانقین، کرند، اسلام آباد غرب و … اشاره نمود. یکی از کتب معارف اسلامی یک روستا در کوهپایه اورال در مرز روسیه و قزاقستان را از نژاد ارکوازی میداند در یکی از روستا های سنقر آباد در استان البرز، روستایی کُرد نشین با اصلیت ارکوازی وجود دارد. یکی از تحقیقات غیر رسمی در سال۱۹۹۲میلادی، جمعیت ایل ارکوازی را بیش از۱۵۰هزار نفر تخمین زده و به طور عمده ساکن در خاورمیانه میداند.سایت وزارت علوم و تحقیقات در یکی از مقالات خود در سال ۱۳۹۰خورشیدی جمعیت ایل ارکوازی را در استان ایلام۷۰هزار تن تخمین میزند. همچنین در ایل سنجابی دو روستای قلعه سلیمانخان و عباس آباد که با طایفه ای با نام ارکوازی است نیز بیش از هزار نفر ارکوازی زندگی میکند.در شهر کرند از توابع استان کرمانشاه تیره ای با نام غلام که در اصل نوادگان غلامرضاخان ارکوازی بوده و اصلیت از ارکوازی هستند. در کتاب جهاد سازندگی در سال (۱۹۸۵م)مجموع جمعیت ایل ارکوازی را در ایلام و باختران(کرمانشاه) حدود ۷۰ هزار نفر قید میکند. ایل ارکوازی بر اساس آمار رسمی سازمان امور عشایر ایران، از ایلات پرجمعیت و پر اهمیت در استان ایلام است. ایل ارکوازی بر اساس نوشته دانشنامه ایرانیکا و آمار رسمی مرکز آمار ایران از ایلات پرجمعیت و اصلی استان ایلام است. یکی از مقالات غیر رسمی و پژوهشکده علوم انسانی در سال۱۳۸۷ هجری شمسی،ایل ارکوازی را پرجمعیت ترین ایل کرد استان ایلام معرفی میکند.(بیشتر بخوانید:تاریخچه روستای اورک تبار اورگان «شهرستان بروجن»)
