اگرچه اقدام روحانیان، مردم و سایر رجال آگاه در ماجرای لغو امتیاز تنباکو به‌ظاهر به دنبال اصلاح نظام سیاسی بود، اما با شکستن اُبهت استبداد و قابل مهار نشان دادن آن، اُبهت پادشاهی را که در نظر خود و نگاه مردم ظل‌الله یا سایه خدا در زمین بود به چالش کشید و از این منظر آیندگانی را که دنبال زنجیر زدن بر استبداد بودند، جرئت و امید بخشید که امیدوار باشند که دیگر خون ریختن در زیر درخت آزادی و مشروطه بی‌ثمر نخواهد بود.
قبل این زلزله سیاسی به سبب آشنایی ایرانیان با غرب و نیز فعالیت روزنامه‌ها و رفت‌وآمدها کم‌وبیش ایرانیان به اروپا، بیداری ایرانیان کلید خورده بود، اما این زلزله سیاسی بیداری ایرانیان را به اکثر مردم تسری داد و وارد فاز عملی کرد، چنان‌که تحریم تنباکو به عنوان نخستین مبارزه منفی و عملی ایرانیان در برابر استعمار خارجی و استبداد داخلی تلقی شد، تا جایی که احمد کسروی در کتاب «تاریخ مشروطه» از واقعه تحریم تنباکو و پیروزی مردم بر سلطان خودکامه ایران به عنوان «نخستین تکان در توده ایران» یاد کرده و کوتاه آمدن شاه و پذیرش خسارت سنگین را از روی ناچاری تلقی نموده است؛ تا جایی که نوشته است: «شاه ناگریز گردید با کمپانی گفت‌وگو کند و با پذیرفتن پانصدهزار لیره تاوان، امتیاز را بر هم بزند. این کار در دی‌ماه ۱۲۷۰ش بود. آن پانصدهزار لیره را از بانک شاهنشاهی، که تازه بنیاد یافته بود، گرفته و به کمپانی دادند و این نخستین وام بود … این را می‌توان نخستین تکان در توده ایران شمرد و باید در تاریخ یاد آن بماند».۱۱
تن دادن ناصرالدین‌شاه و دولتمردان ایران به پرداخت خسارت سنگین به رژی پس از درگیری‌های خونین با مردم در بخش‌های گسترده‌ای از کشور و ناامیدی از بازوهای استبداد وی، یعنی ظل‌السلطان در اصفهان و کامران‌میرزا در تهران، رخ داد وگرنه شاه قاجار هرگز حاضر نبود به تعبیر خودش از «اشرار و الواط» (اشاره به تظاهرکنندگان) تمکین کند! نکته مهم این است که در لغو امتیاز، شاه با خواسته‌های تظاهرکنندگان ــ علما و سایرین ــ همدل و هم‌داستان نشده بود، بلکه برای نخستین‌بار به‌رغم میل باطنی به خواسته‌هایی تن داد که عواقب مالی و معنوی آن تا روزهای آخر عمر، او را می‌آزرد.
تحول فکری زمینه‌ساز مشروطه
الف) پیروزی جنبش تنباکو، در نگاه و باور آیندگانی که در پی حاکمیت قانون، تشکیل عدالتخانه، لگام زدن بر استبداد و شاه و در یک کلام به دنبال مشروطه، آزادی و تشکیل دولت‌های مسئول و پاسخگو در ایران بودند تحول عمیقی ایجاد کرد.
ب) این پیروزی قدرت بسیج مردمی روحانیان را در باور روشنفکران ملّی تثبیت کرد و به آنان یادآور شد که برای رسیدن به خواسته‌های ملّی، چاره‌ای جز نزدیکی باطنی یا ظاهری به اهل ایمان و روحانیان ندارند، چنانچه همکاری‌های واقعی یا مصلحت‌جویانه آنها در قبل و سال‌های بعد مشروطه و تا حاکمیت رضاخان با همه اختلافات پیدا و پنهانشان بر کسی پوشیده نیست. این همکاری در اکثر موارد در سرنوشت ایرانیان ازجمله پیشبرد اهداف آزادی‌خواهی و بسط مشروطیت موثر واقع شد. جنبش تنباکو تردید به بیگانه را در افکار عمومی نهادینه و به گونه‌ای همواره اعمال آنان را در کشور درست یا نادرست با سوء ظن همراه کرد.
ج) اندیشه تحریم پس از جنبش تنباکو به عنوان یک ابزار سیاسی مورد بهره‌برداری ایرانیان قرار گرفت. اندیشه تحریم برای جلوگیری از نفوذ بیگانه در ایران مؤثر واقع شد، از جمله تحریم بانک‌های خارجی در ایران، خرید و فروش امتعه و پوشاک آنان و… در برخی برهه‌های تاریخی ایران به‌ویژه در به ثمر رساندن مشروطیت بسیار تأثیرگذار بود.۱۲
د) پیروزی جنبش تنباکو، عده‌ای از روحانیان و دیگر کسانی را که مبارزه با استبداد را بی‌ثمر می‌دانستند، به همراهی مؤثر با مشروطه‌خواهان تا مرحله جانفشانی پیش برد؛ برای مثال سیدعبدالله بهبهانی که در آن واقعه مخالف تحریم و مقابله با سلطنت بود، بعدها در سلک هواداران و عوامل مؤثر در شکل‌گیری مشروطه قرار گرفت و به خیل شهدای آن پیوست.۱۳
د) پس از واقعه تنباکو، حوزه دین و سیاست آمیختگی غیرقابل فصلی یافت و روحانیت وارد عرصه‌ای شدند که خواسته یا ناخواسته مردم در حوادث کلان با التجای به آنان، ایشان را به مرکز ثقل آن حوادث وارد می‌کردند؛ حوادث مهمی همچون انقلاب مشروطیت، نهضت ملّی شدن نفت و… نمونه‌هایی از آن است.
ه) ایرانیان پیش از تنباکو به‌شدت مرعوب حاکمیت بودند و خود را در برابر مشت آهنین حاکمیت ناتوان می‌دیدند و در برابر تبلیغاتی همچون ظل‌الله بودن شاه بر روی زمین در برابر ستمگری و استبداد سکوت می‌کردند. این واقعه رشد سیاسی مردم و عامه و حتی نخبگان دینی و سیاسی و ملّی را افزایش داد و به مطالعه در سرنوشت سرزمین‌های دیگر رهنمون کرد.
و) امیدی که این پیروزی در دل طرفداران آزادی برانگیخت، با وجود انسداد سیاسی شدیدی که شاه پس از جنبش تنباکو ایجاد کرد، آنان را در راه آزادی جدّی‌تر کرد و موجبات همدلی همه گروه‌ها، از مردم، روحانیان روشنفکران، روزنامه‌نگاران، تجار و… را فراهم نمود. با وجود سختگیری‌های شدید دولتمردان درخشان‌ترین دوره‌های مبارزه در همین سال‌ها تا پیروزی مشروطه شکل گرفت، به نحوی که اغلب تشکل‌های مخفی، آزادی‌خواه و… چه در عرصه‌های فکری و چه عملی در حد فاصل واقعه رژی و نهضت مشروطیت شکل گرفت و به عنوان ابزارهایی برنده در اختیار اهداف مشروطه‌خواهان و مردم قرار گرفت.
نتیجه‌گیری
حقیقت این است که قیام تحریم تنباکو یک تحول ریشه‌دار فکری و عملی برای انقلاب مشروطه ایجاد کرد. مردم دریافتند که اگر همه منابع اجتماعی خود را با هم به‌کار گیرند، پیروزی بر استبداد داخلی و استعمار خارجی نیز ممکن خواهد بود. جنبش تنباکو به تعبیری عصر بی‌خبری یا بی‌حرکتی ایرانیان را جراحی کرد و مبارزه مردم را که از سوی بسیاری از نخبگان خارج و داخل سال‌ها پیگیری می‌شد وارد جریانی ریشه‌دار و اصیل کرد و به تعبیر خود میرزای شیرازی، پیروزی جنبش موجب «اعلای کلمه ملّت» شد.۱۴
این پیروزی اسطوره شکست‌ناپذیری حاکمیت را فرو ریخت؛ به تعبیر مرحوم مدرس «واقعه دخانیه توپی بود که سحرگاه، مردم تیزهوش خفته را بیدار کرد و به طور طبیعی از زلزله شدیدی که متعاقب آن بایستی به وقوع بپیوندند با خبرشان نمود».۱۵ جنبش تنباکو برای تحول‌خواهانی که پیش از آن از طریق منبر، روزنامه، تألیف رساله و کتاب، نامه‌نگاری به شاه و… در راه محدود کردن قدرت و خودکامی در ایران قدم برمی‌داشتند راهی نو و اندیشه‌ای پویا در مسیر بیداری و مبارزه گشود. به تعبیر ادوارد براون در کتاب «انقلاب ایران»، «واقعه تنباکو را باید مبدأ تاریخ بیداری و آغاز مرحله نو ایران در حوادث اجتماعی دانست!» و خلاصه اینکه جنبش تنباکو نخستین جنبش گسترده مردم ایران در تحولات و حوادث کلان تاریخ معاصر ایران بود که پایه‌گذار فکری و عملی بسیاری از قیام‌ها و حوادث نوساز بعد از خود، همچون نهضت مشروطیت و ملّی شدن نفت گردید!