دوران ناصـرالـدین شـاه  قـاجـار

نگارنده :  فـردین قانقرمه

(پایه یازدهم)

سرای تاریخ : ناصرالدین شاه قاجار (۲۵تیر ۱۲۱۰-۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵) که پیش از پادشاهی ناصرالدین میرزا خوانده می شد ، معروف به   قبله عالم ، سلطان صاحبقران و بعد شاه شهید ، چهارمین شاه از دودمان قاجار ایران بود. وی طولانی ترین دوره پادشاهـی  را در میان دودمان قاجار داراست. او همچنین نخستین پادشاه ایران بود که خاطرات خود را نوش  تولد و خانواده  پدر ناصرالدین ، محمد شاه قاجار نوه فتحعلی شاه قاجار و سومین پادشاه دودمان قاجاریه بود. محمد شاه هنگامی کـه   دوازده سال سن داشت در۱۲۳۴ به دستور فتحعلی شاه با دختر عمه چهارده ساله اش ملک جهان ازدواج کرد. این ازدواج  به قصد ازبین بردن تفرقه بین شاخه های قوانلو و دولو ایل قاجار صورت می گرفت. در منابع عصر قاجار، طرح این ازدواج  را جزئی از توصیه های آقا محمد خان به فتحعلی شاه دانسته اند. ناصرالدین سومین پسر ونخستین فرزند باقی مانده این  زوج. در ششم صفر۱۲۴۷ در دهکده کهنمو از توابع اسکو در نزدیکی تبریز به دنیا آمد.

   ولیعهدی     

  فرمان ولیعهدی ناصرالدین میرزا در ۱۲۵۱ ه.ق در تبریز خوانده شد. برادران تنی شاه بهمن میرزا و قهرمان میرزا، به بهانه  سن کم ناصرالدین ، او را شایسته داشتن عنوان ولیعهدی نمی دیدند. آصف الدوله، دائی محمد شاه ، هم مصمم بود از  ولیعهدی ناصرالدین جلوگیری کند عرق سلطنت از خاندان دولو قطع نشود. سرانجام ولیعهدی ناصرالدین زمانی تایید شد  که قهرمان میرزا را به کفالت حکومت آذربایجان منصوب کردند که در واقع تایید ضمنی ولایت او بر ولیعهد صغیر بود.  نخستین وظیفه رسمی ولیعهد ، سفر به ایروان برای ابلاغ تهنیت پدرش به نیکلای اول بود که در آن هنگام در قفقاز از ولا یات تازه تسخیر شده بازدید می کرد. درهنگام ملاقات ، تزار ولیعهد را روی زانو خود نشاند و به نشان محبت انگشتر الماس  خود را به او بخشید. محمد شاه در تابستان ۱۲۵۵ ه.ق ناصرالدین را به پایتخت فرا خواند. درآن هنگام او نزدیک پنج سال بود که پدرش را ندیده بود. درتابستان ۱۲۶۱ ه.ق ولیعهد چهارده ساله ،  با دختر عموی پدرش ، گلین  ازدواج کرد. ازدواج ناصرالدین ، به معنای رسیدن او به سن بلوغ بود که ضرورت انتصاب نایب السنطنه را از بین می برد ، چرا که دیگر ولیعهد ضغیر محسوب نمی شد.  هنگامی که محمد شاه قاجار که سال ها با بیماری نقرس دست به گریبان  بود در ۱۲۷۷ خورشیدی درسن ۴۲ سالگی از دنیا  رفت ، کشور گرفتار شورش بود و تنها بخش آرام ایران آذربایجان شمرده می شد. در این زمان ناصرالدین میرزای ولیعهد که  آن زمان شانزده ساله بود در تبریز به سر می برد و مدعیان پادشاهی از هر سو سر برآورده بودند. حاجی میرزا آقاسی وزیر محمد شاه که توانایی آرام نگه داشتن تهران را نداشت به حرم عبدا لعظیم پناهنده شد و بست نشست. در این زمان ناصرالدین میرزا با پشتیبانی میرزا تقی خان امیرنظام (امیرکبیر آینده) راهی تهران شد  پیش از رسیدن به شهر   میرزا تقی خان را لقب اتابک اعظم داد و او را صدراعظم خود گردانید. با رسید به تهران در همان سال ناصرالدین شاه به پادشا هی ایـران رسید.

    ناصرالدی شاه در ۲۲ شهریور ۱۲۲۷ (۱۴ شوال ۱۲۶۴) بر تخت نشست و از آن پس تا زمان مرگش در جمعه ۱۲ اردیبهشت۱۲۷۵   (۱۷ ذی القعده ۱۳۱۳) شـاه ایران بود. هم زمان با حکومت ناصرالدین ، جهان دچار تحولات بزرگ و کشمکش میان سنت مدرنیته بود. او سه مرتبه به اروپا رفت و  اصلاحاتی را در اجتماع ایران پدید آورد که انتقادات بسیاری را نیز به همراه داشت.  در سلطنت ناصر الدین قرارداد ها و امتیازات بسیاری به کشورهای غربی داده شد که برخی ازآن ها از جمله قرار داد رویتر موجب مخالفت ها و اعتراضات عمومی  شد. فتوای تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی، مرجع تقلید شیعه در قرن چهاردهم قمری، در این دوران صادر شد. در دوران او علی محمد باب، موسس فرقه بابیه، اعدام شد و پیروانش سرکوب شدند. در دوران ناصرالدین ، قحطی ها ، جنگ ها ، شورش ها ، درگیرهای مختلف در دربار، صدر اعظم های مختلف ، قدرت بالای نهاد مذهبی و بازاری و امتیازهای مختلف او به روس و انگلیس، فراز و نشیب های بسیاری را سبب شد.

     محل زندگی

     ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۹ ه.ش(۱۲۶۷ه.ق) دستور ساخت کاخ صاحبقرانیه در شمال شهر تهران درمنطقه نیاوران را دارد (منطقه نیاوران که دراصل بخاطر نیزار های اطرافش به نی آوران معروف بوده و به تدریج به نیاوران مبدل گشته.)از این کـاخ  تابستانی خود و ازکاخ گلستان بعنوان کاخ زمستانی استفاده میکرده است.طبقه پایین این کاخ که به حوضخانه معروف است، درزمان ناصرالدین شاه ورودی حرمسرایش که ساختمانی باحدود ۴۰ اتاق در جوار این کاخ بوده است و این حرمسرا بدستـور رضا شاه پهلوی تخریب شده.کاخ صاحبقرانیه در زمان رضا شاه پهلوی برای برگزاری عروسی محمدرضا پهلوی و فوزیه بازسازی شد ولی بدلیل برودت هوای نیاوران مراسم عروسی درکاخ مرمر ساخت رضاشاه برگزارشد.درزمان محمد رضا شاه پهلوی ازاین کاخ بعنوان دفتر کار شاه استفاده می شد.

    قتل ناصرالدین شاه

  قاتل ناصرالدین شاه یعنی میرزا رضای کرمانی که درصحن شاه عبدالعظیم درشهر ری، ناصرالدین شاه را به گلوله بست، میرزا رضا درحالی که زنجیر شده است، سرزنجیر را یک امنیه سیه چرده به دست دارد. این امنیه سیه چرده، پدر رضا شاه است که از باد  کوبه به ایران مهاجرت کرد و مدت ها جزو عساکر قزاق بود. اما بعد ها به علت اعتیاد به مواد مخدر(که در آن زمان منع قانونی   نداشت و استعمال آن آزاد بود) از سپاه قزاق اخراج شد و به خدمت کامران میرزا نایب السلطنه درآمد. (امنیه دولتی شد)  درتمام دوران خدمت ۱۷ ساله رضا شاه و در طول ۳۷ سال سلطنت محمد رضا شاه هیچ تاریخ نگار و نویسنده ای حق نداشت به  به این مطلب اشاره کند و هیچ عکسی ازپدر رضا شاه به چاپ نرسید و هروقت این عکس معروف  به مناسبت  های تاریخی درنشریات چاپ می شد، فقط زیرآن می نوشتند: “میرزا رضا کرمانی” قاتل ناصرالدین شاه! و اشاره ای  به نام امنیه ای که زنجبر میرزا رضا را در دست داشت نمی کردند.

  قتل امیرکبیر

 ناصرالدین در اوائل سلطنت خود محمد تقی خان فرا هانی را به عنوان صدر اعظم انتخاب کرد و دختر خود را به عقد او درآورد.  امیرکیبر که صاحب قدرت فراوانی شده بود تاثیر بسیاری نیز بر پادشاه جوان داشت ، اصلاحات مختلفی را آغاز کرد. اما اختلافات ها و حسادت ها در دربار، موجب عزل امیر کبیر پس از۳۹ ماه صدارت گردید .پس از عزل ، او به کاشان تبعید شد و مدتی بعد درحمام فین کاشان کشته شد.

  امتیاز رویتر   

  امتیاز نامه رویتر قرار دادی بود که میان بارون ژولیوس در  رویتر و دولت قاجار در زمان سلطنت ناصرالدین شاه منعقد شد. به موجب این امتیاز، ساختن هرگونه راه و راه آهن وسد ها از دریای مازندران تاخلیج فارس و بهره برداری ازهمه معادن ایران  (بجز طلا و نقره)، ایجاد مجاری آبی وقنات و کانال ها برای کشتیرانی یا کشاورزی، ایجاد بانک و هرگونه کمپانی صنعتی در سرا سر ایران ، حق انحصار کارهای عام المنفعه ، استفاده و بهره برداری  از جنگل ها برای مدت ۷۰ سال و استفاده ازگمرکات ایران به  مدت ۲۵ سال در ازای پرداخت ۶ میلیون لیره انگلیسی وسود ۵ % در اختیار رویتر قرار گرفت. این قرار داد به قدری استعماری بود که موجب اعتراض همه دنیا، حتی دیپلمات های انگلیسی مانند لرد کرزن شد. این امتیاز که  آن را بزرگترین خیانت دلاک زاده قزوینی و فراما سون یعنی میرزا حسن خان سپهسالار نخست وزیر ناصرالدین شاه می دانند، همه زندگی اقتصادی و سیاسی ایرانیان را برای مدت ۷۰ سال در اختیار دولت انگلیس قرارداد.  لذا پیش از اجرا به دلیل اعتراضات روسها و اعتراضات داخلی به رهبری حاج ملاعلی کنی توسط ناصرالدین شاه باطل شد. رویتر از بابت فسخ قرار داد به مدت ۱۷ سال پیگر خسارات خود بود و سرانجام امتیاز بانک شاهنشاهی ایران را برای پسرش به دست اورد.

  متن کامل قر‌ارداد رویتر: 

   فقره اول: دولت علیه ایران به حکم این قرار دادنامه به بارون جولیوس دو رویتر اجازه و اختیار تام می دهد که درفرنگستان به  هر اسم وبا شرایط که خود مشخص نماید یکی یا چندین کمپانی ها تاسیس واحداث بکند که تمام خاک ایران به آن کارهای مفیده  که دراین امتیاز نامه مذکور است اقدام بکند وآنها را مجری بدارد. 

فقره دویم:دولت علیه ایران از برای مدت هفتاد سال امتیاز مخصوص و انحصاری و قطعی را آهن بحر خزر را الی خلیج فارس به   بارون جولیوس دو رویتر وبه شرکاء یا به وکلای او عطا و واگذار می نماید و همچنین به ایشان حق مخصوص و انحصاری و قطعی  می دهد که هر شعبات راه آهن که مناسب بدانند خواه به جهت اتصال ولایات و شهر ها در داخله خاک ایران به جهت اتصال راه  های آهنی ممالک خارجه از هر نقطه از نقاط سر حدات رو به فرنگستان و هندوستان بسازند و به کار بیندازند.

  فقره سوم: و نیز دولت  علیه ایران به اصحاب این امتیاز حق مخصوص و امتیاز انحصاری داده است که در هر نقطه مناسب بدانند   تراموای ها بسازند خواه جهت اتصال شهر ها و قصبه ها و بلوکات با همدیگر خواه به جهت اتصال این اماکن  به راههای آهنی یا  به آن نقاطی که کمپانی در آنجا ها کار دارد کمپانی از برای ساختن این تراموی ها همان امتیازات و حقوق را خواهد داشت که به جهت را آهن در فقرات چهارم و پنجم و ششم داده شده است.

 فقره چهارم: هر قدر زمین که به جهت ساختن خطوط راههای آهنی وشعبه های آنها و راههای گریز وتخلف و راههای احتیاط و راههای خروج و ورود و منازل و منزلگاه واماکن سکنی از برای مامورین و کارخانجات آهنگری و کارخانجات نجاری ملحقات اینها لازم شود، دولت علیه ایران همه آنها را از املاک مجاناً به این کمپانی می دهد. درخصوص اراضی که تعلق به اشخاص داشته باشد. باید کمپانی با صاحبان آن اراضی با رضای طرفین قراری بگذارد، اما دولت علیه   ایران با تمام وسایل، کمال سعی و اهتمام را خواهد کرد که این اراضی را به قیمت جاریه مملکت ازبرای کمپانی خریده و تحصیل شود و اگر لازم شود اصحاب این اراضی را موافق قاعده مجبورنماید که اراضی خود را به کمپانی بفروشند. علاوه بر عرض مقرره راههای آهنی دولت علیه ایران، از هرطرف خطوط راه آهن هرقدر که طول آنها باشد از املاک  خالصه و از آن اراضی که تا امضای این قرارنامه زراعت نکرده باشند وبیحاصل مانده باشد، مقدار بیست متر به کمپانی بدهد. هرگاه علاوه برشهرها و دهات که کمپانی به افتضای مصلحت خود لازم داند، مختار است از برای راههای آهن، منازل قرار بدهد   مصلحت کمپانی مقتضی باشد که دربعضی نقاط دور دست و لم یزرع منازل بسازد و دولت ایران درجایی که کمپانی بخواهد به  کمپانی مجاناً چهار هزار زرع مربع زمین خواهد داد  که به جهت مامورین خود که درآن جا باشند بتوانند اسباب گذران امن و  سهل فراهم بیاورد.

  فقره پنجم: کمپانی اجازه و اختیار تام دارد که به جهت ساختن وتعمیر راههای خود مصالحی که لازم داشته باشد ازقبیل ریگ   وسنگ آهن وغیره از املاک خالصه مجانا بگیرد؛ وبه جهت مصالح تفریحاتی ازقبیل الات و اوزار و آذوقه ودواب وغیره که کمپانی بخواهد درجایی که کار دارد بخرد، دولت قدغن خواهد کرد که بیش از قیمت رواج مملکت چیزی و رسومی نگیرد

  فقره ششم: هرنوع مصالحی که به جهت ساختن وبکار انداختن طرق  آهن لازم باشد، داخل خاک ایران خواهد شدبی انکه هیچ   رسومی بدهد، نه رسوم دریا به جهت خروج امتعه نه رسوم دخول نه رسوم انبار و نه هیچ رسوم دیگر که درعرض راه چه ازجانب دیوان وچه ازجانب اشخاص مطالبه شود؛ وگمرک حق مواظبت خواهد داشت ، اما بطوری که سرعت ودرستی ورود مصالح را  محلی که مقصود است به هیچ وجه به جهت اقدامات و کارکردن وتحصیل تمتعات کمپانی لازم بشود از جانب دولت معهود و برقرار  است. مامورین وعمال کمپانی از هرنوع مالیات داخله معاف خواهند بود وهمچنین  کل اراضی کمپانی هرقبیل وهرقدر که باشد از هرنوع مالیات و رسوم معاف خواهند بود و محصولات کل عمال و امتعه کل تصرفات  کمپانی به آزادی از تمام خاک ایران عبور و مرور خواهند کرد و درحین خروج ازخاک ایران از هر نوع رسوم و مالیات معاف وآزاد خواهند بود.

  فقرهفتم: طرز ساختن خط راه آهن و موعدی که باید برسرآن هر قطعه راه آهن بکار بیفتد با موافقت دولت معین خواهد شد ودفتر قبول ملحق خواهد شد به این امتیاز نامه حاضره.

  فقر هشتم: روزی که این قرارنامه ممضی شود چهل هزار لیره انگلیس به اسم دولت ایران واصحاب این امتیاز دربانک انگلستان   رهن گذاشته خواهد شد. هرگاه ازتاریخ این قرارنامه الی پانزده ماه دیگر شروع بکار نشود این مبلغ ضبط خواهد شد،مگر این  که تاخیر شروع کار به حکم اسباب مهمه بواسطه چنان موانعی باشد که از اراده کمپانی خارج باشد ازقبیل جنگ وغرق و تعطیل  حمل ونقل در ممالک خارجه.  درمقابل قبض حاکم رشت مشعر بر این که بقدر کفایت ساختن راه آهن از رشت الی طهران میلهای آهن وارد انزلی شده است،  این مبلغ چهل هزار لیره رهن به کمپانی رد خواهد شد.

  فقره نهم: کمپانی تعهد می کند که درتمام مدت این امتیاز از منافع خالص عمل راه آهن صدبی بیست به دولت ایرن بدهد.

  فقره دهم: بر سر انقضای مدت این امتیاز که عبارت از هفتاد سال است  باید اصحاب این امتیاز قبل از وقت در باب این که تصرف و تمتع این راههای آهن در درست ایشان باقی بماند و امتداد بیاید باید با  دولت گفتگو بکنند وقراری بگذارند؛ درصورتی که  در این باب فیمابین دولت و اصحاب امتیاز قرار تازه میسر نشود، جمیع خطوط راه آهن که به حکم این امتیاز و قرار نامه ساخته  شده باشد با مصالح ثابته و دواره خود مال دولت خواهد شد.  درباب ابنیه و توابع راه آهن رجوع خواهد شد. به آن قواعدی که عموماً سایر دوران رعایت کرده اند وشروط آن در این باب برای دولت مساعد تر از همه باشد. اصحاب این امتیاز درعوض راه آهن که به  دولت واگذارند حق مطالبه هیچ تنخواه و هیچ تلافی نخو اهد داشت.

 فقره یازدهم: دولت علیه ایران به حکم امتیاز نامه و قرار نامه حاضره به اصحاب این امتیاز حق مخصوص و امتیاز انحصاری و قطعی  می دهد که در مدت طول این امتیاز در تمام ممالک ایران معادل زغال سنگ و آهن و مس و سرب و پطرول و غیره را و هر معدن   دیگر که ایشان مناسب بدانند کار بکنند و از آنها تمتع بردارند، بغیر ازآن معادن که ملک مردم است و صاحبان آنها الان در آنها  کار می کنند. درخصوص این نئع معادن هرگاه کمپانی بخواهد آنها را بخرد باید با صاحبان آنها با رضای طرفین معامله نماید. بطور وضوح مقرر است که هیچ یک از کارگزاران ومامورین دولتی و مذهبی و هیچ یک از رعایا و تبعه و اشخاص نمی توانند در خصوص یک معدن ادعای حق تصرف نماید، مگر درصورتی که مدت پنج سال قبل علناً و بامعرفت و تصدیق عامه درآن معدن کار

 کرده باشد. خارج از این شرط هر معدنی که کمپانی پیدا کند مثل زمین ساده عادی محسوب خواهد شد و از جانب کمپانی به قیمت متداوله  آن ولایت خریده خواهد شد و اگر لازم بشود دولت صاحب یا اصحاب آن زمین را مجبور خواهد کرد که آن را به قیمت متداولـه  آن ملک به کمپانی بفروشد دولت معادن طلا و نقره و جواهر را برای خود نگاه می دارد. از برای کار کردن این نوع معادن دولت می تواند با کمپانی قرارهای  مخصوص بگذارد. 

فقره دوازدهم: از محصولات خالص هر معدنی که کمپانی بکار بیندازد دولت ایران از منافع خالص آن سالی صدی پانزده مرسوم  مقرر خواهد گرفت.

 فقره سیزدهم: از برای کار کردن معادن و اتصال آنها به راههای آهنی و تراموی و طرق دیگر هر قدر زمین که لازم بشود از املاک  خالصه مجاناً به کمپانی داده خواهد شد. به جهت کارکردن  این معادن کمپانی بهره یاب خواهد بود از همان امتیازاتی که درفقره ششم برقرار است و همچنین محکوم همان تعهدی خواهد بود که درفقره دهم معین است.  تحولات سیاسی و اجتماعی عصر ناصرالدین شاه با تکیه بر نواندیشی این دوره، دوران سلطنت ناصرالدین شاه به واسطه چند ویژگی مهم دارای مشخصات برجسته ای در تاریخ ایران معاصراست ،  اگر دوران   فتحعلی شاه با عهد نامه های گلستان وترکمان چای شناخته می شود ، دوران پنجاه ساله ناصرالدین شاه با تحولات مختلف  سیاسی ، اجتماعی و اداری شناخته شده و می توان این دوران را نقطه آشنایی ایرانیان و یا لااقل نخبگان ایران با مظاهرتمدن

 غرب و اقتباس تجدد آن دانست. بسیاری از رجال حکومتی و یا فرزندان ایشان که ازقضا اکثریت آنها به واسطه اتصال و با کمک و حمایت دولت ناصرالدین شاه به اروپا رفته بودند ، پس از فراغت از تحصیل یا در خارج ازایران ویا در داخل به صراحت خواهان  مطالب و مطالبه های جدیدی بودند که تا این دوران شنیده نشده بودند ، اصطلاحاتی همچون نواندیشی ، قانون ، نوگرایی ،   تفکیک ، قوا ، منشا دولت ، دارالشورای ، و در مسائل اقتصادی ، اصطلاحات کمپانی ، بانک و… بر سرزبانها افتاد. ازطرفی به همت میرزا تقی خان امیرکبیر و بعداٌ میرزا حسن خان سپه سالار تحولاتی درنظام تعلیم و تربیت شکل گرفت و برای نخستین بار در تاریخ ایران مدرسه عالی غیر دینی به نام دارالفنون تاسیس گردید که نه گردانندگان و مدیران آن روحانی بوده و نه متون تدریس   شده آن سنتی بود. پس ازاین حادثه مدارس جدید تاسیس گردیده و در با سواد شدن مردم نقش ایفا کردند. دراین دوران تحولات دیگری هم بوجود آمد که قبل از آن هرگز وجود نداشت ، نظام اداری ایران گسترده تر شد و برای اولین بار هیئت وزیران بوجود آمد ، قوانینی برای سایر ایالات و ولایات تدوین شد و موسسات مدنی جدیدی ایجاد گردید و نتیجه آن شد که به یٌمن اندیشه های نوگرایان سیاسی درپایان عصر ناصری یک نظام سیاسی ، اجتماعی و ادرای شکل گرفته بود که با نظام  سنتی ابتدای حکومت ناصرالدین شاه به کلی متفاوت بود. و این درحالی بود که نه انقلابی رخ داده ، نه شاه تغییر کرده و نه سلسله  قجری منحل شده بود ، بلکه این تغییر و تحول به تدریج و در زمان  سلطنت طولانی ناصرالدین شاه شکل گرفته بود.

 امتیاز دهی به انگلیس و روس

 موررخان دوره پنجاه ساله سلطنت ناصر الدین را به مانند دیگر پادشاهان قاجار، دوران رقابت شدید روسیه و انگلستان در تامین منافع خویش دانسته اند. هر اقدامی در ایران با منافع یکی از این دو کشور در تقابل بود، به مشکل می خورد. شاه برای بسیاری از  امور، باید رضایت آنان را بدست می آورد.  در روزنامه وقایع اتفاقیه در این مورد نوشته بود: (شاه به قدری از کیفیت حالی خود  متنفر شده  است  که حکومت یک ده را در حالتی که غیر محکوم “خارجی” باشد به مراتب ترجیح به این  سلطنت می دهد. ) در دوره ناصری، به جهات مختلف امتیازات بسیاری به کشور های خارجی داده شده .برخی از آنها موجی از اعتراضات داخلی را به همراه داشت که مهم ترین انها قرار داد رِژی بود. براساس آن انحصار توتون و تنباکو   در دست یک شرکت انگلیسی قرار می گرفت. این قرار داد با موجی از اعتراضات مردمی همراه شد. درعهد قاجار برای نخستین  بار موضوع دادن امتیاز که شاید بتوان از ان تحت عنوان سرمایه گذاری خارجی یادکرد! مطرح شد. در این میان دو کشور روس وانگلیس بیشترین سهم را در انعقاد قرارداد ها و اخذ امتیاز به دست آورده اند. در واقع به رغم اینکه پرتقالی ها هلندی ها نیز از چند قرن قبل در جنوب ایران و خلیج فارس حضور داشتند ،  اما از آنجا که به لحاظ نظامی چندان مساله ساز نبوده اند ، روابط تجاری و اقتصادی شان با ایران محدود بوده است. در زیر شماری از مهم ترین امتیاز های اقتصادی  دوره قاجار از نظرتان می گذرد:

    روس ها:

   ۱٫ امتیاز تاسیس بانک استقراضی روس که ازطریق دادن وام به شاه و رجال سیاسی ، نقش مهمی در تحکیم نفوذ در روسیه

    در ایران داشت

  ۲٫ امتیاز ساختن راه انزلی به قزوین از طرف ناصرالدین شاه  _۳٫ امتیاز ساخت راه تهران به همدان

  ۴٫ امتیاز استخراج معادن قراجه داغ در آذربایجان در سال ۱۳۱۶ق، به مدت ۷۰سال

  ۵٫ امتیاز انحصار صید ماهی در خزر در زمان ناصرالدین شاه و تمدید ان در زمان مظفرالدین شاه

  ۶٫ پس از آنکه امین السلطان،مقدمات سفر اول مظفرالدین شاه را به فرنگ فراهم کرد، برای تامین سفرشاه به دولت روسیه  متوصل شد و روسیه هم از طریق بانک استقراضی درتهران (که تابع دولت روس بود) وامی به مبلغ ۲۲/۵ میلیون منات   طلا با سود ۵ درصد وبه مدت ۷۵ سال به ایران داد. گمرکات ایران ( به غیراز گمرکات فارس و جنوب ) به عنوان  ضمانت در اختیار روس  قرار داد.

 ۷٫ برای تهیه مقدمات سفر دوم مظفرالدین شاه به فرنگ ،دوباره امین السلطان مبلغ ۱۰ میلیون منات (روبل) از بانک استقراضی از روسیه گرفت. درمقابل این وام، دولت روسیه تعرفه جدید گمرکی را به ایران تحمیل کرد.

   امتیازات فرانسوی ها:

  امتیاز کاوش های باستان شناسی در ایران به مدت نامحدود در زمان مظفرالدین شاه وآمدن یک محقق معروف به نام دِمُرگان به ایران آمد.

   امتیازات انگلیسی ها :

  ۱ . امتیاز خرید وفروش تنباکو به یک انگلیسی به نام تالبوت.(  این واقعه به نهضت تنباکو معروف شده است. همچنین قرار داد پاریس نیز در دوره ناصرالدین شاه امضا شد. براساس این قرار

 داد دولت ایران مجبور شد از هرات دست کشیده و استقلال افغانستان را به رسیمت بشناسد.)

  ۲٫ امتیاز احداث خط تلگراف بین تهران تا بلوچستان ( که ازکاشان ، یزد وکرمان  می گذشت) برای اتصال به هند.  در واقع هدف اصلی انگلیس برقرای ارتباط تلگرافی بین اروپا تا هند بود که از ایران می گذشت.

 ۳٫ اعطای امتیاز استخراج کلیه معادن فلزات( غیر از فلزات قیمتی ) و نفت و زغال سنگ به بارون جولیوس دو رویتر، در زمان   ناصری که موجب اعتراض مردم و حیرت اتباع خارجی دیگر کشور ها شد .لرد کرزن که بعد ها به وزارت خارجع انگلیس رسید، در کتابش (ایران و مساله ایران) می نویسد: وقتی که که امتیاز رویتر منتشر شد ، مندرجات آن حاکی از تسیلم کامل و خارق العاده کلیه منابع صنعتی کشور به بیگانگان بود و این کار بود که هیچ گاه در  تاریخ سابقه نداشت و حتی شاید خواب آن را هم کسی نمی دید. ناصرالدین شاه سرانجام در برابر فشار سیاسی روسیه و مخالفت افکار عمومی داخلی، این امتیاز را لغو کرد و چون  رویتر دست از دعاوی خود بر نمی داشت شاه ناچار شد امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی را به او بدهد.

 ۴٫ اعطای  امتیاز تاسیس بانک شاهنشاهی به رویتر که به دنبال آن حق چاپ اسکناس هم به آنها واگذار شد وبه این ترتیب شریان اصلی نقل وانتقال سرمایه وپول در ایران به دست انگلیسی ها افتاد.

 ۵٫ اعطای امتیاز نفت به دارسی با وساطت امین السلطان صدراعظم در عهد مظفرالدین شا ه به مدت ۶۰سال از این زمان به بعد، ابتدا چاه های نفت در قصر شیرین به نفت رسید. سپس دارسی، شرکتی را در۱۹۰۳ (۱۳۲۱ق) در ابران تاسیس کرد، سپس حفاری را به ماطق جنوبی تر ایران منتقل کردند. اقدامات اولی نشان می داد که دراین مناطق نفت زیادی و جود ندارند. حتی تصمیم گرفتند از ایران خارج شوند، اما حفاری در مسجد سلیمان تدامه یافت. تااینکه در۱۹۰۸ (۱۲۸۷ش) به نفت رسیدند. از این زمان معلوم می شود که ایران دارای منابع زیادی نفت است. چند ماه به بعد در ۱۹۰۹ شرکت نفت ایران وانگلیس با سرمایه ۲ میلیون لیره تاسیس شد و در لندن به ثبت رسید.  توسعه عملیاتی نفتی در ایران بین سال های ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۴ که جنگ جهانی اول شروع شد، با سرعت ادامه یافت تا سال ۱۹۱۴ سی حلقه چاه نفت در مسجد سلیمان حفر شد. سال ۱۹۰۹ شرکت نفت قرار دادی باشیخ خزعل منعقد کرده و بخشی از اراضی  آبادان را برای تاسیس پالایشگاه از او خرید.  به موجب قراردادی دیگر که شرکت با شیخ خزعل داشت، حفاظت آبادان به عهده شیخ خزعل سپرده شد. در ۱۹۱۲ نخستین محموله نفتی ایران به صورت نفت خام صادرشد.

۶٫ دریافت وام به مبلغ ۵۰۰ هزار لیره انگلیس از بانک شاهنشاهی ایران( که یک موسسه انگلیسی بود) برای پرداخت خسارت  مورد ادعای تالبوت بابت لغو قرار داد امتیاز تنباکو از طرف دولت ناصری با سود ۶ درصد. این نخستین وامی بود که ایران درعهد قاجاری از خارج می گرفت.

 ۷٫ پس از آنکه ایران در عهد مظفرالدین شاه برای تامین اولیه سفر شاه به فرنگ از روس ها وام گرفت، انگلیسی ها هم برای انکه  از این رقابت عقب نمانند، وامی به ایران  دادند به مبلغ حدود ۴۱۳ هزار لیره انگلیس با سود پنج درصد وبه مدت ۱۵ سال.  این اعتراضات با حکم تحریم توتون و تنباکو توسط میرزای شیرازی به اوج رسید و درنهایت شاه مجبور به لغو این قرار دادشد.

  دوران صدارت امیرکبیر

  از پیشامد های مهم این دوران شورش پسر الهیار خان آصف الدوله صدر اعظم فتحعلی شاه بود که پس از پایان پادشاهی محمد شاه سربه شورش برداشته بود. امیرکبیر سلطان مراد میرزای قاجار را برای سرکوبی وی فرستاد که پس از سه سال کشمکش سرانجام این غائله با کشته شدن سالار پایان یافت. همچنین در این دوران سران بابی سرکوب شده و خود باب نیز تیر باران شد.

  میرزا تقی خان امیرکبیر

   هنگامی که امیر وشاه به تهران رسیدند شمار ارتش ایران تنها ۳۰۰تن بود.امیرکبیر که خود سپهسالار کل ایران بود به نظم و ساماندهی سپاه پرداخت وبرای آموزش ارتشیان اقدام به استخدام آموزگار از خارج نمود وبه صنعت اسلحه سازی رونق داد.او همچنین فرمان حذف لقب های اضافی درنامه نگاری ها را داد وبه فرمان او حتی خودش را نیز تنها با لقب جناب می خواندند. وی همچنین تلاش کرد جلوی رشوه خواری رابگیرد وبه درآمد کارکنان دولت سامان دهد. امیرکبیر به زیبا سازی تهران وپیشرفت پایتخت نیزکوشید، دراین راستا دست به ساخت بازار امیر و کاروانسرای امیر و کاروانسرای امیر و تیمچه ای نو زد. همچنین به پاکیزگی گرمابه ها رسیدگی کرد و در اندیشه کشاندن بخشی از آب رود کرج برای آشـامیدن  مردم تهران بود که دوره زمامداری اش به پایان رسید و این طرح و دیگر اندیشه هایش ناکام ماند.  اقدامات امیرکبیر که به سود توده ایرانیان وبه زیان شاهزادگان، دارایان، ملاهاو اشراف بود خشم این دسته ها را برانگیت وچون امیر جلوی دست اندازی مهد علیا را نیزدرکارهای کشور برگرفته بود اینان به گرد اوجمع شدند. مهد علیا می کوشید تامیرزا آقا خان نوری را که درآن زمان وزیر لشکر بود جایگزین امیرکبیر نماید. پس شاه را انگیزاندند تا امیر را کناربزند، اگر چه شاه جوان درآغاز پایداری نمود. از۱۲۶۷قمری میان شاه و امیرکبیر اندک اندک به هم می ریخت و شاه دچار بدگمانی به صدراعظمش می شد. اختلاف نظر میان شاه و امیر بالا می گرفت ،برای نمونه یک بار شاه یکی از برادرانش را به فرمانروایی قم فرستاد ولی امیر او را بازگرداند وشاه که دلش از این کار امیرکبیر تیره شده اورا به قم فرستاد. این گونه بود که شاه امیرکبیر را از صدر اعظمی کنار گذارد و او را به فرمانروایی کاشان گمارد. ولی کمی پس از آن که سفیر روسیه دست به اقداماتی نظامی به ظاهر به سود امیرکبیر زد، ناصرالدین شاه که بیمناک شده بود امیر را به باغ فین در کاشان فرستاد و چندی پس از آن به فرمان شاه امیرکبیر به قتل رسید.قتل امیرکبیر در ماه ربیع الاول سال ۱۲۶۸ قمری اتفاق افتاد.

  سرکوب بابیت

  پیروان علی محمد باب در شهر های مختلف قیام کردند و شکست خوردند. در نهایت علی محمد باب به دستور امیرکبیردر  شعبان سال۱۲۶۶ق درتبریز اعدام شد. در شوال سال ۱۲۶۸ق تعدادی از بابیان، دست به ترور ناموفق ناصرالدین زدند و حکومت  به سرکوب فرقه بابیه پرداخت.  ساخت و رواج تکیه در دوران این شاه قاجار چند برابر گشت. تکیه دولت بنایی بود که برای اجرای تعزیه وبرگزاری مراسم سو

 گواری برپا شد. تکیه دولت به فرمان ناصرالدین شاه واز ۱۲۸۵ق تا حدود۱۲۹۰ق ساخته شد.

 آغاز مدرنیته ایران

  دوران ناصرالدین شاه عصر تحول جهانی و کشمکش میان سنت مدرنیته بود. اما یکی از اصلی ترین موانع، کاهش اقتدار شاه در صورت  اصلاحات بود. برخی محققان دوران ناصرالدین شاه را دوره گذر از سنت به مدرنیته دانسته اند. اطرافیان ناصرالدین را نیز دوگروه تجددگرا و سنت گرا تشکیل داده بود. تجددطلبان همه صریحا یا ضمنا برتری غرب را جزدر  حیطه دین می پذیرفتند . این امر، موضوعی دفاعی در پی داشت که برتری معنوی مسلمانان تاکید می کرد. آنان اسلام را به  منزله هویتی اجتماعی دربرابر ایدئولوژی ها غربی قرار می دادند.  در دوره ناصرالدین شاه چهار مدرسه ساخته شد : دارالفنون و نظام ناصری در تهران ، ظل السلطان در اصفهان و یک مدرسه در تبریز و ضرابخانه ، ادراه پست و تلگراف نیز تاسیس گردید. در این دوران ، قوانین قضائی جدیدی وضع شد که براساس آن،  دستگاه های اجرایی حق دخالت در نظام قضاء را نداشتند. ناصرالدین شاه به تقلید از کشور های اروپایی درصدد برآمد تا کابینه ای تشکیل دهد. شاه در دوره ای ، شورایی و از وزیران را تشکیل داد که هموراه شکل و تعداد آن ها  را تغییر می داد.  البته پس از گذشت چند سال و عدم کارایی ، شاه مجدد به سنت انتصاب صدر اعظم روی آورد. در دوران او، کتابخانه سلطنتی  اوج شکوفایی را تجربه کرد. در کنار این ها ، شاه  تلاش کرد نوع پوشش همسران خود را نیز تغییر دهد تغییری که با گذشت  زمان به زنان دیگر رواج پیدا کرد.  برخی محققان معتقد ند موج اصلاحاتی که در  دوران ناصرالدین شاه واقع شد سبب شکل گیری بنیان های انقلاب مشروطه گردید.