مناره یا منار درلغت یعنی جای نور وروشنایی و دراصطلاح بنایی است بلند که ازقدیم برفراز ایوان اصلی مسجدها ،زیارتگاهها ومدارس دینی میساختند و از آن برای پرتو افکنی واذان گویی استفاده میکردند.علاوه براین مناره یا گلدسته نمادی ازمهمترین عناصرمعماریست که جایگاه ویژه درفرهنگ معماری اسلامی وآداب وسنن اجتماعی ایران دارد ،بنابراین پیش از آن که مناره درکنارمسجدها برای اذان گوی ایجاد شود ،به عنوان برجهای راهنمایی بودند که مسافران را هدایت میکرده و درمواردی میل نشان راهنما بحساب میامده است،اکنون با احتساب دومناره رفیع مسجدگوهر شاد،دوازده مناره دربناهای حوزه حرم امام رضا(ع)وجود دارد. درمجموعه قدیمی آستان قدس رضوی،دو مناره با اختلاف قدمت وجوددارد،یکی درجنوب صحن انقلاب،نزدیک گنبد طلا ودیگری مقابل و به قرینه آن ،در شمال صحن وبالای ایوان عباسی. اگر چه از نزدیک عدم تقارن احساس میشود ولی درساختمان آن عملا نوعی ناهماهنگی منظور شده است تا ازخیابان امام زضا(ع)یا تهران!که درگذشته بیشترین تعداد زوار مشهد از این راه وارد میشوند.زوار در اولین برخورد،گنبد رادروسط ودومناره را درطرفین آن بصورت قرینه یکدیگرمیبیند.مناره نزدیک گنبد از آثار”شاه طهماسب اول”صفوی است. این دو مناره هردو باروکش طلا تزئین شده اند ومناره نزدیک گنبد که بصورت منفردساخته شده است ازسابقه تاریخی وقدمت بیشتری برخوردارست.
بلندی مناره کنارگنبد،از سطح صحن انقلاب تاانتها۴۰/۵۰ مترومحیط آن حدود۱۳مترست.ابتدای قسمت پایین گلدسته ازسطح بام ایوان آجرچینی شده است وبالای آن باکاشی تزئین یافته است ازبالای کاشی تاانتهای گلدسته باخشتهای مطلا ازنوع خشتهای مطلای گنبدپوشیده شده است. زیر مناره،کتیبه ای بخط ثلث برجسته حاوی صلوات بر پیامبر(ص)و امام معصوم(ع)وجود داردکه درآخر آن نوشته شده”کتیبه بهاءالدین محمد الخادم ۱۱۴۲ه”بعد از ان آیه شریفه”ان الله یمسک السموات و الارض ان تزولا”دیده میشود آیه شریفه “انا فتحنا لک فتحا مبینا”نیز بخط بنایی درشت،زیرکاشیکاری ساقه مناره نوشته شده است.دومین مناره،روی ایوان عباسی درشمال صحن انقلابست که از آثار عهدنادری بشمارمیرود.درکتیبه این گلدسته نیزصلوات بر معصومان(ع)برخشتهای زراندودبخط ثلث نوشته شده ودر آخرآن عبارت«فی ذیقعده سنه۱۱۴۵»وزیرآن بخط نستعلیق عبارت«عالیجناب سلاله السادات العظام امیرسیداحمد
الحسینی سرکشیک وکلب عتبه علیه روضه محمدجعفرخادم فی شهر رمضان المبارک۱۱۴۶»دیده میشود. گنبد بزرگ ودرخشانی است که برفراز حرم امام رضا(ع)قرار دارد،بزرگترین نمادشاخص ومظهر”مشهدمقدس بشمارمیرود. ارتفاع آن از کف تابالای گنبد۲۰/۳۱متر است.کتیبه بزرگی بصورت یک نوار گنبد را دور میزند این کتیبه بخط«علیرضا عباسی»است.گفته شده است که نخستین گنبد بدستور سلطان سنجرسلطان سلجوقی وباهتمام وزیرش”شرف الدین قمی”برفراز مضجع شریف بنیان گردید .درعهدصفویه ابتداشاه طهماسب(۹۳۰تا۹۸۴ق)گنبدرامطلا کردوسپس شاه عباس اول(۹۹۶تا۱۰۳۸ق)گنبدراباخشتهای طلاپوشاند. دروسط صحن انقلاب،سقا خانه ای باکتیبه ای مطلا ازدوران سلطنت نادر شاه افشارست بهمین دلیل آنرا سقا خانه نادری نیزمیگویند بنابر متون قدیم ،بین سالهای ۱۱۴۴تا ۱۱۴۵ه ق بدستورنادر شاه افشار سنگابی را یکپارچه ازسنگ مرمر با ظرفیت سه کر ٰاز هرات بمشهد آوردند وشخصی بنام استاد اسماعیل طلا کار را برفراز سنگاب پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل بنا نهاد و آنرا طلاکاری کرد .سقف گنبدی شکل سقاخانه بر روی پایه هایی از سنگ مرمر کنده کاری شده وکاشی قراردارد وسطح آن از بالای کاشی پایه ها با خشتهای مطلا وپیرامون آن با اسما الله تزئین شدست.این سقاخانه درسال۱۳۴۷ه.ش تجدید بناشده است.
نقاره خانه
ازجمله اماکن مهم وتاریخی حرم مطهر نقاره خانه است که اکنون برروی ایوان شرقی صحن انقلاب قراردارد بنابر شواهد تاریخی نقاره زنی در آستان قدس از دوره غزنویان مرسوم گردیده و درقرون پس از آن ادامه یافته است بنا به رسم قدیم درطول سال به استثنای محرم وصفر ،درهر شبانه روز ،دو نوبت دقایقی قبل ازطلوع وغروب آفتاب و ولایت ائمه اطهار (ع)به استثنای شهادتها ،نقاره باطنین خاصی نواخته میشود.
ضریح مقدس امام
پس از گزارش ابن بطوطه درحدود سال۷۳۰ه.ق از اولین ضریح چوبی-فلزی بر روی مضجع شریف حضرت رضا (ع)دومین ضریح متعلق به سال۹۵۷ه.ق درعصر صفویه بوده است. در دوره های پس از آن نیز ضریح هایی در سال ۱۱۶۰و ۱۲۳۸ه.ق و۱۳۳۸ه.ش جایگزین آن گردید ساخت ضریح فعلی در سال ۱۳۷۲ه.ش به امر تولیت آستان قدس رضوی با طرحی از استاد فرشچیان آغاز شد. ساختاراین اثر باترکیبی ازآهن،فولاد،چوب گردو،پوشش طلاونقره وآراستگیهای منحصربفرد درنهایت استحکام بوزن۱۲تن وابعاد۷۳/۳و۷۸/۴بابلندی چهارمتر درمدت ۷سال پایان یافت.
