یکی از میدان های کلیدی و تاریخی واقع در استان یزد، میدان امیر چخماق است. این مجموعه نمادی از استان یزد است که متشکل از بخش های مختلفی نظیر مسجد، آب انبار، تکیه، چاه آب سرد و… می باشد. میدان امیر چخماق به وسیله ی یکی از حاکمان یزد در سال ۸۴۱ قمری به نام امیر جلال الدین چخماق ساخته شده است.
میدان امیر چخماق در یزد
میدان امیر چخماق مجموعه ای فرهنگی واقع در شهر یزد است که متشکل بخشی های گسترده ای نظیر مسجد، تکیه، بازار و دو آب انبار می باشد. میدان امیر چخماق به عنوان شاخص ترین مجموعه ی گردشگری و تاریخی در استان یزد به شمار می رود که در دوره ی تیموری، صفوی و قاجار ساخته شده است.
وجه تسمیه ی میدان امیر چخماق برگرفته از نام بانی اثر مجموعه، امیر جلال الدین چخماق است.
میدان امیر چخماق؛ از گذشته تا کنون
قدمت تاریخی میدان امیر چخماق به دوره ی تیموریان اختصاص دارد. در سال ۸۴۱ قمری یکی از حاکمان یزد به نام امیر جلال الدین چخماق، در طی دومین سفر به یزد، دستور به ساخت مسجدی به نام دهوک سفلی داد. در قسمت رو به رویی مسجد نیز یک میدان گاه وسیعی بنا کرد و در اطراف مسجد، اقدام به احداث حمام عمومی، آب انبار، خانقاه، حمام عمومی، چاه آب سرد، تکیه گاه و قنات خانه کرد.
این چهره اقدامات گسترده ای را در سطح شهر یزد اعم از بهبود وضعیت باغ حکمران یزد، ساخت منبر آجری با نقوش اسلامی در داخل مسجد جامع، بنای حمام در مقابل مسجد جامع کبیر یزد و احیای آب محله ی دهوک با حفر چاه را به ارمغان آورد.
وی یکی از سرداران شاهرخ میرزا، پسر تیمور گورکانی به شمار می رود. در طول ساخت مجموعه میدان امیر چخماق، همسر حاکم وقت به نام فاطمه خاتون معروف به ستی فاطمه، به یاری حاکم شتافت. پس از فوت فاطمه خاتون، جسم بی جان او در ضلع شمالی ارسن امیر چخماق به خاک سپرده شد.
پس از امیر جلال الدین، وزیر امیر چخماق به نام حاج قنبر جهانشاهی در کنار مسجد امیر جلال الدین، کاروان سرا و بازاری را پایه گذاری کرد.
معماری میدان امیر چخماق
معماری میدان امیر چخماق نقطه برجسته ی بافت سنتی یزد است. یکی از قسمت های مهم مجموعه میدان امیر چخماق، مسجد دهوک است. این مسجد در سده ی نهم خورشیدی، در دوره ی حاکمیت تیموریان بنا شده است که دارای کاشی کاری های بی نظیر و هنر خطاطی منحصر به فرد است.
در میدان امیر چخماق یک تکیه و حسینیه مخصوص برگزاری مراسم عزاداری امام حسین طراحی شده است. در اطراف میدان نیز نخل هایی قرار دارد که یادآور ماه محرم و عزاداری عاشورا است.
در مقابل تکیه حوض بزرگی ساخته شده است که متشکل از چندین مجسمه و فواره های آب است. حوض مجموعه حاکی از اهمیت آب و فرهنگ سقایی دارد.
معماری مجموعه میدان امیر چخماق در دوران صفویان و قاجار دستخوش تغییر شده است. در دوره ی فتحعلی شاه قاجار بخش عظیمی به شبستان مسجد دهوک به وسیله ی حاجی حسین عطار افزوده شد. روند مرمت و بازسازی کاشی کاری های میدان امیر چخماق نیز به وسیله ی استاد محمد علی فلاحتی مروستی صورت گرفته است.
میدان امیر چخماق در دوره ی صفویان محل دفن مردگان شهر یزد بود. در واقع گروهی از اهالی یزد، به موجب وجود حسینیه در نزدیکی میدان، گمان بر خیر و برکت دفن اموات در این مکان داشتند.
با آغاز حاکمیت قاجار رسم دفن مردگان با ویران سازی مقبره های موجود از میدان چخماق حذف شد و کاربری مجموعه به میدان مبدل شد. رضا شاه پهلوی، به خیابان کشی در اطراف مجموعه پرداخت.
در طی تغییراتی که رضا شاه در بنای مجموعه به وجود آورد، فاصله ی موجود میان مسجد و میدان از بین رفت.
مکان های دیدنی در میدان امیر چخماق
• بازار حاجی قنبر
• آرامگاه ستی فاطمه
• نخل چوبی امیر چخماق
• تکیه امیر چخماق
• مسجد جامع نو
• آب انبار ستی فاطمه
• آب انبار تکیه امیر چخماق
دو مورد از مهمترین مکان های دیدنی در میدان امیر چخماق
مسجد دهوک در میدان امیر چخماق
مسجد امیر چخماق که با نام های مسجد جامع نو و مسجد دهوک شناخته می شود، دارای دو در ورودی در قسمت شمال و قسمت شرقی مسجد است. در دو طرف راهروی شمالی که به صحن مسجد ختم می شود شبکه های ظریفی از کاشی کاری معرق در پنجره ها به چشم می خورد.
بر روی ساختمان جلویی درب مسجد، سنگی قرار دارد که به خط نسخ دارای یک متن وقف نامه می باشد.
مسجد دهوک حاوی دو شبستان تابستانی و زمستانی است. در شبستان تابستانی بادگیر هایی وجود دارد که سبب خنک شدن هوای مسجد در روز های گرم تابستان می گردد.
شبستان زمستانی نیز به وسیله ی سنگ مرمر مزین شده است که به وسیله ی انعکاس نور خورشید فضای داخلی مسجد را در روز های سرد سال، گرم می کند.
مسجد امیر چخماق بدون مناره ساخته شده است. به استناد از برخی روایات بانی مسجد برای برقراری اتحاد میان شیعیان و سنی ها مسجد را بدون مناره بنا کرده است. زیرا در گذشته مساجد سنی دارای یک مناره و مساجد شیعی با دو مناره ساخته می شده اند.
آب انبارهای میدان امیر چخماق
مجموعه میدان امیر چخماق در سال های آغازین ساخت به سه آب انبار مجهز بوده است. یکی از آب انبار های مجموعه که در ضلع جنوبی میدان قرار داشته است در طی احداث خیابان تخریب شده است.
میدان امیر چخماق هم اکنون دارای دو آب انبار با نام های تکیه امیر چخماق و ستی فاطمه می باشد. آب انبار ستی فاطمه دارای پنج بادگیر بلند هشت وجهی است که در ضلع شمالی میدان، در قسمت جانبی بازارچه حاجی قنبر برای استفاده ی عموم ساخته شده است.
در سال ۱۳۸۰ در طی تغییر سیستم آب رسانی، آب انبار ستی فاطمه خشک شد و از مخزن آب انبار به زور خانه ی صاحب الزمان تغییر کاربری پیدا کرد.
مناسب ترین زمان برای بازدید از میدان امیر چخماق
استان یزد یکی از خشک ترین مناطق ایران به شمار می رود که در بخش مرکزی فلات ایران قرار دارد. عواملی نظیر رطوبت نسبی، بارش اندک، تبخیر فراوان و دور بودن از دریا سبب غالب شدن آب و هوای گرم در منطقه شده است.
به موجب قرار گیری میدان امیر چخماق در استان یزد، مناسب ترین زمان برای بازدید از این میدان تاریخی فصل بهار و پاییز به شمار می رود.
راه های دسترسی به میدان امیر چخماق
استان یزد- خیابان سلمان فارسی- خیابان امام خمینی یا قیام- مجموعه میدان امیر چخماق
