مسجد جامع دماوند؛ شبستانی باشکوه یادگار سلجوقی
مسجد جامع عتیق دماوند یکی از آثار تاریخی و از بناهای مذهبی دوران سلجوقی می باشد. این مسجد دارای ارزش های تاریخی، معماری و گردشگری می باشد و در استان تهران شهرستان دماوند واقع شده است. قدیمی ترین بخش این مسجد مناره های آجری آن و یکی از ستون های داخل شبستان آن می باشد. بقیه بخش های این مسجد دارای قدمت تاریخی نمی باشد و در سال های اخیر به آن اضافه شده است.
مسجد جامع دماوند در قسمت شرقی شهر دماوند و بر روی ارتفاعات مشرف به شهر بنا شده است. این مسجد بر روی بقایای مسجد قدیمی دیگری بنا شده است.
بنا بر اسناد و مدارک قدمت این مسجد به دوران سلجوقی بر می گردد. اما عده دیگری از باستان شناسان و کارشناسان بر این باورند که قدمت این مسجد به بیشتر از اینها می رسد و قبل از دوران سلجوقی بنا شده است.
برخی نیز معتقدند که این مسجد تاریخی در ابتدا کاربری یک آتشکده را داشته است و بعد ها به مسجد تغییر یافته است. زیرا در مناطقی که دین اسلام به عنوان دین جدید وارد شده است، بناهای مذهبی آن مکان ها تبدیل به مساجد شده اند.
مسجد جامع دماوند در دوران صفویان بازسازی شد
معماری مسجد جامع دماوند
این مسجد تاریخی بارها بر اثر حوادث طبیعی مانند زمین لرزه مورد آسیب قرار گرفته است و در طول سال های متمادی مورد بازسازی و مرمت قرار گرفته است.
طبق منابع تاریخی این مسجد در سال ۸۲۱ هجری قمری مورد بازسازی قرار گرفته است. در آن زمان به این مسجد سلجوقی بنایی اضافه شده است. همچنین این مسجد پنج بار بین سال های ۹۲۷ تا ۱۰۸۱ هجری قمری مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است و گویای این امر است که این مسجد در دوران حکومت صفویان بازسازی شده است. نقشه مسجد دماوند دارای طرح مستطیل شکل بوده و دارای طرح شبستانی است. این مسجد شامل یک تالار و شبستان ستون دار، اتاق ها، مناره و شبستان زیر زمینی می باشد. مناره مسجد از معدود آثار باقی مانده از دوران سلجوقی است که در ضلع شمال شرقی این مسجد قرار گرفته و هنوز هم با گذشت قرن ها پا بر جاست. مناره این مسجد به طور مجزا و مستقل در قسمت شمال شرقی دیوار مسجد ساخته شده و یک ضلع این مناره متصل به دیوار مسجد می باشد و به صورت غیر مستقل دیده می شود و فاقد کتیبه و تزئینات بوده است. هنگام بازسازی مسجد و ساختن مسجد جدید، بخش بالای مناره مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته و کتیبه ای به آن اضافه شده است. بنابر این، این مناره قدیمی مربوط به دوران سلجوقی دارای کتیبه ای جدید با خط کوفی سفید روی زمینه آبی رنگ کاشی ها شده است. این کتیبه مزین به آیه ۵۶ سوره احزاب است.
صحن مسجد جامع دماوند
زلزله باعث خرابی صحن هایی از مسجد جامع عتیق شده است
صحن مسجد دارای طرحی مستطیل شکل بود و یک حوض آب و یک حلقه چاه در وسط داشت. کف صحن با سنگ فرش شده بود. در جهت شمال شرقی صحن، تالار و در قسمت شرقی و شمال غربی اتاق هایی قرار داشت. در قسمت جنوب و جنوب غربی شبستان مسجد قرار داشت.
شبستان مسجد جامع دماوند
شبستان این مسجد در ضلع جنوبی و در شمال صحن واقع شده بود. این شبستان از طریق سه ورودی قوس دار بزرگ به صحن مسجد مرتبط می شد. ورودی میانی از دو ورودی وسیع تر و بزرگ تر بود. ورودی دیگری از ورودی جنوبی مسجد بوده است که وارد راهرو جنوبی شده و از آنجا از طریق درب هایی که داشت به شبستان راه می یافت.
محراب های مسجد جامع دماوند
محراب اصلی این مسجد در ضلع جنوب غربی شبستان و در قسمت انتهایی دیوار مسجد قرار دارد. محراب های دیگر این مسجد نیز مشابه همین محراب ساخته شده است. این محراب ها به احتمال زیاد در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار مورد تعمیر و مرمت قرار گرفته اند و تغییراتی در آن ها ایجاد شده است.
محراب این مسجد شباهت بسیاری با محراب مدرسه حیدریه قزوین و محراب مسجد گلپایگان دارد. بنا بر این شواهد و آثار این گونه استنتاج می شود که این مسجد تاریخی متعلق به زمان سلجوقی است.
تزئینات مسجد جامع دماوند
خرابی تزئینات مسجد جامع دماوند
تزئینات این مسجد بر اثر حوادثی مانند زلزله و بر اثر گذشت زمان دچار خرابی و آسیب شده است. در تزئینات این مسجد از مهره های ضربدری گچی در بخش های زیادی از مسجد به خصوص در بدنه و قسمت پایینی ستون ها و زیر تاق قوس ها استفاده شده بود. دو ستون استوانه ای که در نزدیکی محراب اصلی بودند مزین به تزئینات گل و بوته در قسمت بدنه بودند. از دیگر تزئینات این مسجد مهر های ضربدری گچی میان بند های عمودی آجر ها و نام امام علی به صورت صلیب بوده است. همچنین یک مهر گچی مربع شکل که خود به چهار مربع کوچکتر تقسیم شده بود و داخل هر مربع طرح یک ستاره تزئینی وجود داشت که درون آن یک هشت ضلعی احاطه شده بود.
کتیبه های مسجد جامع دماوند
در زمان های گذشته و در عهد صفویه و قاجار زمانی که این مسجد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت برخی از قسمت های این مسجد را با کاشی ها تزئین کرده بودند. بالای محراب ها و همچنین بالای ستون ها کتیبه هایی وجود داشت که تنها بخشی از آن ها در مسجد امروزی دیده می شود و از بقیه کتیبه ها اطلاعی در دست نیست.
بازسازی و مرمت مسجد جامع دماوند
همان طور که گفته شد این مسجد تاریخی بر اثر حوادث طبیعی مانند زلزله بار ها مورد آسیب قرار گرفته است، اما خوشبختانه تقریبا در همه زمان ها برای بازسازی و مرمت آن اقدام شده است. این مسجد برای نخستین بار در زمان حکومت خواجه یاقوت یعنی در سال ۸۱۲ هجری قمری مورد بازسازی قرار گرفت. در زمان حکومت شاه اسماعیل صفوی و نیز بین سال های ۹۲۷ تا ۱۰۸۱ هجری قمری این مسجد پنج بار مورد تعمیر قرار گرفت.
در زمان حکومت قاجاریان و در زمان سلطنت ناصر الدین شاه در سال ۱۳۰۱ هجری قمری نیز تعمیراتی در این مسجد انجام شد و در نهایت این مسجد در زمان حکومت پهلوی، سه بار دیگر مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. این مسجد سر انجام در سال ۱۳۳۷ و توسط معماران لرزاده و نصرالله کیاماری به طور کلی بازسازی شد به گونه ای که مسجد عتیق به طور کلی تخریب شد و مسجد جدیدی روی پایه های آن ساخته شد.
